باطن گرایی در تصوف

جریان تصوف با ادعای «باطن‌گرایی» و غور در بواطن و حقائق اشیاء، توانسته است اشخاص متعددی را نسبت به تعالیم خود مفتون و شیفته گرداند. اما باطن‌گرایی صوفیه، با باطن‌گرایی در نگاه دیگر عالمان مسلمان تفاوت‌های چشم گیری دارد.

 مفهوم شناسی

ظاهر و باطن به صیغه اسمِ فاعل از ریشه «ظ.ه.ر» و «ب.ط.ن» ساخته شده‌اند کلمات ظهر و بطن مقابل یکدیگر به کار می‌روند^[1]فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج4، ص37. «الظهر خلاف البطن من کل شیء». و در اصل، به معنای دو عضو از بدن انسان یعنی پشت و شکم هستند که یکی آشکار و پیداست و دیگری پنهان و نهان.^[2]در خصوص انسان شاید پشت و شکم تفاوت چندانی از نظر پنهانی و پیدایی نداشته باشد اما این تفاوت در چهارپایان آشکار … ادامه پاورقی بر این اساس مراد از بَطن هر چیز بخش پنهان آن است که خلاف ظَهرِ آن یعنی بخش آشکار آن می‌باشد.^[3]«البطن فی کل شیء خلاف الظهر» [فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج7، ص440.] بر همین اساس هر چیزی که حواس آن را درک کند ظاهر و هرچیزی که از حواس پوشیده ماند باطن نامیده می‌شود.^[4]راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات، ص130. با توجه به اینکه تقابل میان ظاهر و باطن از نوع تضایف است، نمی‌توان برای چیزی ظاهر تصور کرد و در عین حال باطنی برای آن قائل نشد و بالعکس.

جذابیت باطن‌گرایی

علاقه به شناخت رمز و رازهای جهان هستی و کنجکاوی درباره امور نهان و نادیدنی خلقت، از علایق ذاتی بشر است. بر همین اساس، بسیاری از مدعیان دروغین با سوء استفاده از میل و علاقه انسان ها، به عرضه کالای دروغین خود و فریفتن مخاطبین دست یازیده‌اند. هر مدعی و فرقه‌ای که ادعای دست یابی به تمام گنج‌های نهفته در دین و جهان هستی و حقایق ناگفته و اسرار ناشنیدنی را داشته باشد، نگاه و توجه مخاطبین بیشتری را به سمت خود جذب می‌کند. فرقه‌های صوفیه از جمله جریاناتی هستند که از دیرباز یک چنین ادعایی داشته و این موضوع را تحت عنوان دست یابی به «باطن» و «حقایق باطنی» مطرح می‌کند. صوفیان مدعی اند به رازها و اسرار پشت پرده خلقت هستی و ذات حق تعالی دسترسی پیدا کرده‌اند^[5]سر بر گریبان درست صوفی اسرار را****تا چه برآرد ز غیب عاقبت کار را [مولوی، جلال الدین، دیوان کبیر شمس، ص124.]؛ … ادامه پاورقی و این اسرار را به راحتی برای دیگران فاش نمی‌کنند.^[6]سودی، محمد، شرح سودی بر حافظ، ج‏2، ص869.

تبلیغ تصوف با عنوان اسرار و بواطن

صوفیان هرچه در طول این سال‌ها گفتند و مکتوب کردند را روزنه‌ای به عوالم غیبی نامیده و رسائل کتب‌شان را «اسرار التوحید»^[7]تالیف محمد بن منور. «سر الاسرار»^[8]تالیف عبدالقادر گیلانی. و «تهذیب الاسرار»^[9]تالیف ابوسعد خرگوشی.، «کشف الاسرار»^[10]تالیف رشید الدین میبدی.، «اسرارنامه»^[11]تالیف فرید الدین عطار نیشابوری.، «مشاهده الاسرار»^[12]تالیف محی الدین ابن عربی.، «جامع الاسرار»^[13]تالیف سید حیدر آملی.، «مرقاه الاسرار»^[14]تالیف قاضی سعید قمی.، «اسرار النقطه»^[15]تالیف سید علی همدانی.، «السّر فی انفاس الصوفیه»^[16]تالیف جنید بغدادی. و «الفتوحات المکیه فی معرفه الاسرار المالکیه و الملکیه»^[17]تالیف محی الدین ابن عربی. نامیدند و خاطر نشان کردند که اگر گوشه‌ای از این اسرار به زبان رمز برملا شده، گمان نشود که برای مخاطب تمام حقیقت تشریح گشته است چنانچه مولوی کتاب مثنوی معنوی خود را با این توصیف معرفی می‌کند: «هذا کتابُ الْمَثنَوی‏، وَ هُوَ أُصولُ أُصولِ أُصولِ الْدّین، فی کشْفِ أَسْرارِ الْوصولِ وَ الْیقین»^[18]مولوی، جلال الدین، مثنوی، ص1.

جایگاه و اهمیت باطن‌گرایی در تصوف

در هر مکتب فکری و علمی، یک مفهوم محوری وجود دارد که شاه ‌کلید منظومه فکری آن به‌ شمار می‌رود. در دانش فلسفه، آن مفهوم کلیدی، وجود است؛ در علم کلام، الله و صفات او؛ در روان‌شناسی، ذهن و روان. در تصوف، آن مفهوم باطن‌گرایی در برابر ظاهر است.تصوف ماهویت خود را، باطن‌گرایی معرفی کرده است.

تفکیک ظاهر و باطن در تصوف

صوفیان همه‌ چیز عالم را به ظاهر و باطن تقسیم می‌کنند: جهان هستی، ظاهری دارد و باطنی. انسان، ظاهری دارد و باطنی‌. دین، ظاهری دارد و باطنی. ظاهر همان پوسته و لایه بیرونی و محسوس اشیاء است و باطن، همان اصالت و حقیقت امور است که با صرفا شهود درک می‌شود. صوفیان، خود را رهروان راه باطن معرفی می‌نمایند لذا خود را اصحاب سرّ و اهل سرّ می‌دانند و می‌گویند اگر از همه ظاهرها عبور کرده و به باطن برسیم، همه چیز یک رنگ و یک شکل و یک بو می‌شود زیرا ویژگی ذاتی باطن، وحدت است در قبال ظاهر که ویژگی آن کثرت و تعدد و تشتت است.تقسیم به ظاهر و باطن، در قبال دین هم انجام می‌گیرد. در بینش صوفیه، دین یک باطن و یک ظاهری دارد؛ ظاهر دین از رهگذر همان فهم ظاهری از نصوص و ادله به دست می‌آید که تکثر پذیر بوده و ممکن است هزاران تفسیر داشته باشد این را شریعت می‌نامند.اما باطن دین توام با وحدت است و باطن گرایان هیچ نوع تکثر و تنوعی در باطن نمی‌بینند. باطن دین اسلام و هندویسم و بودیسم و نصاری واحد بوده و ظاهر آن متنوع و متکثر است اما آنچه اصالت و حقیقت دارد همان باطنی است که از رهگذر مکاشفه به دست می‌آید. این را طریقت می‌نامند.اختلافات و درگیری‌های پیروان و رهروان ادیان، حاصل توجه به ظواهر و غفلت از گوهر و باطن و حقیقت آن است به همین جهت مولوی می‌گوید:

چون که بی‏رنگی اسیر رنگ شد****موسیی با موسیی در جنگ شد

چون به بی‏رنگی رسی کان داشتی****موسی و فرعون دارند آشتی‏^[19]مولوی، جلال الدین، مثنوی معنوی، ص102.

باطنِ خواص و ظاهرِ عوام

مشایخ صوفیه باطن‌گرایی را ویژه اصحاب تصوف و اهل سلوک دانسته و مدعی اند غیر از آنها، همه مردم سرگرم ظواهر شریعت و دین بوده و از حقایق باطنی غافل اند. ابن عربی می‌نویسد:

«بدان خداوند انسان را به همه وجودش مخاطب خود قرار داده است. [اما] توجه اکثر مردم به شناخت احکام شرع در ظواهرشان است و به جز عده‌اندکی، همگی از احکام شرع در بواطن خویش غافل هستند. آن عده‌اندک اهل طریق الهی هستند که به طور ظاهری و باطنی آن را می­کاوند. پس شرع حکمی در ظاهرشان مقرر نکرده است؛ جز این که می­بینند آن حکم نسبتی با باطن آن‌ها دارد. بر این اساس، همه­ احکام شرایع را دریافت می­کنند و خداوند را بدانچه به طور ظاهری و باطنی برای آن‌ها تشریع کرده است، عبادت می­کنند. پس در حالی که اکثر مردم در زیان هستند، آن‌ها رستگارند»^[20]«فاعلم أن اللَّه خاطب الإنسان بجملته و ما خص ظاهره من باطنه و لا باطنه من ظاهره فتوفرت دواعی الناس أکثرهم إلی … ادامه پاورقی)

توحید باطنی و ظاهری

تقسیم بندی امور به ظاهر و باطن، در تمام افکار و اندیشه‌های اسلامی صورت می‌گیرد به ویژه در مسئله توحید و خداشناسی.^[21]ابن عربی، محی الدین، التدبیرات الهیه فی اصلاح المملکه الانسانیه، ص199، لیدن، 1366ش.

سید حیدر آملی توحید احدیت را توحید الوهی و توحید فردانیت را توحید وجودی میداند. از نظر وی، توحید الوهی، توحیدی ظاهری و مربوط به شریعت است که آن را توحید انبیا هم میتوان نامید زیرا پیامبران مردم را به عبادت الهی مطلق از میان الههای مقید دعوت میکنند، چنان که در آیۀ کریمه می‌فرماید: «قُلْ یا أَهْلَ الْکتابِ تَعالَوْا إِلی‏ کلِمَهٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِک بِهِ شَیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون‏»^[22]آل‏عمران: 64.

اما توحید وجودی، «توحید باطنی» است که دعوت بندگان به مشاهده وجود مطلق از میان وجودهای مقید است، چنانکه در قرآن فرموده است: «یا صاحِبَی السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّار»^[23]یوسف: 39. این توحید «توحید اولیاء» نامیده میشود.^[24]آملی، سید حیدر، المقدمات من کتاب نص النصوص، ص355.

ترجیح طریقت بر شریعت

صوفیان مدعی اند شریعت و فقه و آداب و رسوم دینی که از ظواهر است، به تنهایی انسان را به کمال نمی‌رساند لذا آداب و رسومی تحت عنوان طریقت وضع کرده و گفتند اینها همان احکام قلبی و باطنی لازمی است که سالک را به حقیقت می‌رساند. ^[25]ترجمه عبارت ابن عربی چنین است: دین دو است: دینی که نزد خدا و نزد کسی که شناخت خود را [مستقیماً] از حق گرفته و یا … ادامه پاورقی هر انسانی، طریقت مخصوص خود را دارد و با آداب و رسوم و اعمال خاصی به ذوق و وجد و شهود می‌رسد لذا گفته می‌شود «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق»^[26]طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج5، ص281 و 282. هر انسانی با ذوق و سلیقه خاص خود سلوک کرده و مدعی شهود حقیقت شوند.

به عنوان مثال در نگاه صوفیه، گفته می‌شود باطن و حقیقت اعمال و رسوم دینی، کمک کردن به مردم است. حال اگر به این مقام رسید و این باطن را درک کرد، دیگر اهمیت ندارد که ظاهر را رها کرده است به همین جهت وقتی از بایزید بسطامی می‌پرسند: «چرا شب نماز نمی‏کنی؟». در پاسخ می‌گوید: «مرا فراغت نماز نیست. من گرد ملکوت می‏گردم و هر کجا افتاده‏ای است دست او می‏گیرم‏.^[27]عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الأولیاء، القسم‏الاول، ص168.

سرّ بودن بواطن دین

مشایخ صوفیه تصریح دارند که باطن دین به دلیل عدم سازگاری با با ظاهر دین، از اسرار تلقی شده و نباید برای مردم افشا شود. به عنوان مثال، یکی از حقایق باطنی دین که سر الاسرار است، بحث اتحاد خالق و مخلوق است که مطابق این دیدگاه، هر عبادت و پرستشی در عالم، نسبت به هر شیئی که باشد، پرستش الله است اما ابن عربی این موضوع را «سرّ ربوبیت» می‌داند و می‌گوید این اسرار نباید افشاء شود و اولیاء حق و صوفیان که به این حقیقت پی برده‌اند، باید آن را در قلب خود مخفی نگاه دارند. لذا ابن عربی می‌گوید علت مغروق شدن قوم حضرت نوح، و دعای حضرت نوح که فرمود «إِنَّک إِنْ تَذَرْهُمْ یضِلُّوا عِبادَک وَ لا یلِدُوا إِلاَّ فاجِراً کفَّارا» این بود که آنها، به این سرّ الاسرار پی برده بودند و با پرستش بت ها، در واقع الله را عبادت می‌کردند و این موضوع را به همگان می‌گفتند به همین جهت حضرت نوح برای جلوگیری از افشای سر چنین دعایی کرد تا این راز، سر به مهر باقی بماند و آیندگان از آن مطلع نشوند. می‌نویسد:

«إِنَّک إِنْ تَذَرْهُمْ‌ای تدعهم و تترکهم یضِلُّوا عِبادَک‌ای یحیروهم فیخرجوهم من العبودیه إلی ما فیهم من أسرار الرّبوبیه.»

در ترجمه خوارزمی از متن آمده است: «یعنی اگر ایشان را بگذاری بر آن حالی که دارند گمراه گردانند بندگان ترا، و حیران سازند در ظهورات تو و بیرون آورند ایشان را از مقام عبودیت به اظهار اسرار ربوبیت بر آن نهجی که نفوس ایشان را لایح شده است، پس ظاهر شوند به انانیت؛ و به ظهور خویش فرعونی آغاز نهند.»^[28]خوارزمی، حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، ص289.

باطن‌گرایی و کفریات

مشایخ صوفیه تصریح دارند که باطن دین، همان چیزی است که علما و عامه مردم، کفر و شرک می‌نامند. کفریات، که استعاره‌هایی برگرفته از مذاهب غیر اسلامی -ستایش اصنام، برهمائیان، مسیحیان، و مجوسان- را به کار می‌گیرد، اغلب به عنوان بهانه‌ای برای بزرگداشت باطن‌گرایی در ادبیات عرفانی مورد استفاده قرار گرفته است. به گفته ا. بوسانی، چنین کفریاتی را نباید همیشه به لفظ ظاهری فرض کرد، بلکه باید «صرفا به عنوان نمادهایی از چیزی در نظر گرفت که با اسلام رسمی در تضاد است در اشعار تغزلی، کفریات نمادی از واقعیتی عرفانی، عمیق‌تر از هر مذهب ظاهری و احکام شریعت است»^[29]Islam and Cultural Change in the Middle age, p53 به نقل از: لویزن، لئونارد، در فراسوی کفر و ایمان، ص367.

باطن‌گرایی در اسلام

قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی از تعابیر ظاهر و باطن استفاده کرده است.از نظر متون وحیانی، جهان هستی علاوه بر اینکه «ظاهری» دارد که با چشم و حواس خمسه درک می‌شود، «باطنی» هم دارد که با حواس جسمانی قابل درک و رویت نیست و «غیب یا ملکوت»^[30]مومنین کسانی هستند که به غیب عالم باور دارند: [البقره: 3 الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ وَ یقیمُونَ الصَّلاهَ … ادامه پاورقی نامیده می‌شود، غیبی که بی‌نهایت لطیف و رقیق بوده و دیدنی نیست. این باطن را «ملکوت^[31]الأنعام: 75 وَ کذلِک نُری إِبْراهیمَ مَلَکوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیکونَ مِنَ الْمُوقِنین‏.» می‌نامند. در باطن هستی، تمام اشیاء جهان، حتی جمادات، حیات و زندگانی دارند و تسبیح خدا را می‌گویند «إِنْ مِنْ شَی‏ءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکنْ لا تَفْقَهُون تَسْبیحَهُمْ» ^[32]الإسراء: 44 تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَی‏ءٍ إِلاَّ … ادامه پاورقی و نسبت به اعمال انسان‌ها واکنش نشان می‌دهند چنانچه گفته‌اند با شهادت سید الشهدا علیه السلام، تمام آسمان و زمین و ملائکه گریستند^[33]«لَمَّا قُتِلَ بَکتْ عَلَیهِ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرَضُونَ السَّبْعُ…». [طوسی، محمد بن حسن، … ادامه پاورقی اما انسان‌ها این گریه را ندیده و درک نمی‌کنند. اما خدای متعال چنین تقدیر کرده است که روح انسان مادامی که محبوس در قفس جسم باشد، از درک این باطن و ملکوت عاجز باشد: اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَعْتَقِدُ… أَنَّ رُسُلَک وَ خُلَفَاءَک أَحْیاءٌ عِنْدَک یرْزَقُونَ… یرُدُّونَ عَلَی سَلَامِی وَ أَنَّک حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کلَامَهُم‏»^[34]مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج‏97، ص160.

محکم و متشابه و ظاهر و باطن

همانطور که جهان هستی، ظاهر و باطنی دارد، دین اسلام هم «ظاهر» و «باطنی» دارد. تقسیم قرآن کریم به «محکم» و «متشابه» و تاویل پذیر بودن متشابهات، بهترین نشانه برای ظاهر و باطن داشتن این کتاب الهی و معارف قرآنی است:

«هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیک الْکتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یذَّکرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب‏»^[35]آل‏عمران: 7.

در روایات متعددی همچنین بر اینکه قرآن کریم از ظاهر و باطنی برخوردار است تاکید شده است و از این روایات می‌توان فهمید، اساس دین الهی نیز دارای ظاهر و باطنی است:

«إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی سَبْعَهِ أَحْرُفٍ مَا مِنْهَا إِلَّا وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ إِنَّ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلِمَ الظَّاهِرَ وَ الْبَاطِنَ»^[36]ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج‏2، ص43.

«إِنَّ لِکتَابِ اللَّهِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مُعَایناً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ مُحْکماً وَ مُتَشَابِها» ^[37]برقی، احمد بن محمد، محاسن، ج1، ص270.

«ان للقرآن بطنا و للبطن ظهرا»^[38]عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج1، ص11.

«لَیسَ مِنَ الْقُرْآنِ آیهٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ» ^[39]هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، ج‏2، ص771.

«ان للقرآن ظاهرا و باطنا»^[40]کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج4، ص204.

«ان القرآن ظاهره انیق و باطنه عمیق لا تفنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه و لا تشکف الظلمات الا به.»^[41]شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 18.

علت گرایش برخی شیعیان به باطن‌گرایی صوفیه

مگر تعالیم ثقلین، منحصر در مسائل ظاهری و نمایان بوده است که صوفیان سردمدار باطن‌گرایی شده و با این ادعا همگان را جذب کرده‌اند؟ آیا دین اسلام و مذهب تشیع فاقد مسائل باطنی و حقایق درونی بود که بسیاری از مخاطبین، باطن‌گرایی صوفیه را ترجیح داده و آن را برگزیدند؟

اهل سنت و باطن‌گرایی صوفیه

امروزه تردیدی نیست که تصوف در دل مذاهب اهل سنت شکل گرفت و تا حوالی قرن هفتم نیز پا در جهان تشیع نگذاشته بود و علت پیدایش تصوف در دامان اهل سنت نیز به نیاز سنی مذهبان به باطن و امور باطنی باز می‌گردد چراکه در اسلامِ اهل تسنن، همواره خلأ باطن‌گرایی و معنویت خواهی وجود داشت. اساسا تسنن و مذاهب رسمی فقهی آنها، بیشتر با باید‌ها و نباید‌های شرعی و اصول مربوط به ظاهر افراد کار دارند و کمتر پا در حوزه مسائل باطنی گذاشته‌اند. اگر بخواهیم نظیری برای آن‌ها در ادیان بیابیم، می‌توان به دین یهود که سخت ظاهرگراست مثال بزنیم.

این مساله سبب شد که اهل سنت برای پر کردن چنین خلأ بزرگی، برای هر کدام از اعمال ظاهری و شرعی، یک معنای باطنی و تاویل درونی هم دست و پا کرده و آن را به عنوان طریقت در کنار شریعت ارائه دادند و در کنار تفسیر ظاهری فقها از متون دینی، صوفیانی پدید آمدند که با ابزار تاویل، معنای باطنی برای هرکدام از موضوعات مطرح در متون دینی ارائه دادند. پس باطن‌گرایی عرفانی در برابر ظاهرگرایی شریعتمدار اهل سنت پدیدار شد و هر یک کالای خود را ارائه داد. فقها به ارائه شریعت و صوفیان به ارائه طریقت همت گماردند تا مسلمان اهل سنت در هیچ کدام از این مسائل احساس خلا و درماندگی نکند.

شیعیان و باطن‌گرایی صوفیه

در مذهب تشیع و علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام اما هرگز چنین معضل و مشکلی وجود نداشت و ظاهر از باطن جدایی و فاصله نداشته است زیرا اهل بیت در کنار بیان شریعت و اعمال ظاهری، به بیان طریقت و باطن آن نیز اهتمام داشته‌اند. اما طبیعی است که اگر ما خود را از این مسائل عمیق باطنی محروم کرده و فقط به ظاهر و رسوم بپردازیم، افراد جویای باطن و معنا، به دنبال کاندیدا و رقبای باطنی دیگری رفته و طریقت خود را از تصوف اخذ می‌کنند.

مسئله باطن و باطن‌گرایی در تصوف، از جهات مختلف مورد نقد و نقض عالمان دینی قرار گرفته است. در ادامه به مهم‌ترین نقدهای وارده بر این مسئله اشاره می‌شود.

اهمیت نقد باطن‌گرایی صوفیه

برای جلوگیری از رشد آسیب‌ها و آفات دین داری، نباید به کارهای سلبی بسنده نمود؛ بلکه آنچه ضروری‌تر و مؤ ثرتر است، برنامه‌های ایجابی و نسخه‌های مبنایی است. سید شرف‌الدین سخن بسیار گران‌قدری دارد می‌فرماید: «لاینتشر الهدی الاّ مِن حیثُ انتشر الضّلال» هدایت به جز از همان راهی که گمراهی گسترش یافته است منتشر نمی‌شود. به عبارت دیگر پادزهر و خنثی کننده‌ تبلیغات فرقه‌ای یا غیر دینی، استفاده از همان شیوه‌‌های صحیح تبلیغ در ابلاغ دین و معرفت دینی است. در تصوف نیز مهم‌ترین پادزهری که می‌توان برای جلوگیری از رشد صوفی گری عرضه کرد، ارائه یک معنویت جذاب است که بیدارگر نسل‌های امروز و فردا باشد. در باب مقابله با ویژگی باطن‌گرایی در تصوف چند راهبرد و برنامه منسجم را باید دنبال کرد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

اول) نقد باطن‌گرایی صوفیه

در مواجهه با جذابیت باطن‌گرایی صوفیه، ضمن اینکه باید اصل وجود باطن و غیب در نگاه اسلام اثبات شود، می‌بایست مبانی و اصول و روش‌های صوفیه در غور باطنی و ورود به باطن نیز مورد نقد و نقض قرار بگیرد و توضیح داده شود که نگاه صوفیه در باطن‌گرایی، با مباحث ثقلین کاملا متفاوت است.

از جمله تفاوت‌های باطن‌گرایی صوفیه با باطن‌گرایی اسلامی چنین است:

1. افتراق ظاهر و باطن

در نگاه ثقلین، ظاهر و باطن تعالیم از همدیگر جدایی ندارند و این دو سنخ اعمال و دستورات و تعالیم، چنان در هم تنیده‌اند که انتخاب یکی و رها کردن دیگری ممکن نیست. همچنین معنای باطنی از دین، نباید منافاتی با معنای ظاهری داشته باشد بلکه معنای باطنی در طول و عمق معنای ظاهری است.

در روایات اهل بیت علیهم السلام به این مساله تصریح شده است: «إنَّ قَوما آمَنوا بِالظّاهِرِ وکفَروا بِالباطِنِ فَلَم ینفَعهُم شَیءٌ، وجاءَ قَومٌ مِن بَعدِهِم فَآمَنوا بِالباطِنِ وکفَروا بِالظّاهِرِ فَلَم ینفَعهُم ذلِک شیئا و لا إیمانَ بِظاهِرٍ إلّا بِباطِنٍ ولا بِباطِنٍ إلّا بِظاهِرٍ»^[42]ترجمه: «به هیثم تمیمی  فرمود: ‌ای هیثم تمیمی! گروهی به ظاهر ایمان آوردند و به باطن کفر ورزیدند. از این رو، چیزی … ادامه پاورقی

درحالیکه صوفیه با طرح سه گانه شریعت، طریقت و حقیقت، «ظاهر» و «باطن» را از همدیگر جدا و منفصل کرده و معتقدند برای رسیدن به باطن و حاق مطالب، باید از ظاهر گذشت. همچنین در نگاه آن‌ها تفاسیر و معانی باطنی آیات و روایات، به کلی با معنای ظاهری متفاوت بلکه متباین است نمونه‌های بارز این تاویلات و باطن تراشی‌ها را می‌توان در تفسیر عرائس البیان روزبهان بقلی و همچنین کتاب فصوص الحکم ابن عربی به نظاره نشست. به عنوان نمونه، روزبهان بقلی در تفسر آیه شریفه: لَیسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی‏ ^[43]التوبه91، لَیسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی‏ وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یجِدُونَ ما ینْفِقُونَ … ادامه پاورقی می‌نویسد: «الذین امرضوا نفوسهم بالریاضات.»^[44]بقلی شیرازی، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فی حقائق القرآن، ج‏2، ص37.

یا واژه «کافر» که نقیض مومن بوده و در قرآن مجید برای اشاره به عناد و میل بر پوشانیدن حق^[45]جمعی از نویسندگان، فرهنگ مطهّر، ص ۶۶۳. و انکار الوهیّت، توحید، رسالت به کار می‌رود^[46]یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، عروه الوثقی، ج1، ص54. در نگاه محی الدین ابن عربی برای اشاره به «مومنان راستینی» به کار می‌رود که اسرار حق و حقیقت را در قلب خود مخفی کرده و صرفا آن را اظهار نمی‌کنند بلکه در حالتی شبیه تقیه و پرده پوشی قرار دارند و بر همین اساس به ایمان شخصیت فرعون و دیگر کفار بزرگ در قرآن حکم می‌کنند! ^[47]إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یؤْمِنُونَ خَتَمَ … ادامه پاورقی

یکی از شارحین معاصر فصوص الحکم در ذیل عبارات ابن عربی در ماجرای تجویز گوساله پرستی بنی اسرائیل می‌نویسد: «غرض‏ شیخ‏ در این گونه مسائل در فصوص و فتوحات و دیگر زبر و رسائلش بیان اسرار ولایت و باطن است برای کسانی که اهل سرّند. هر چند به حسب نبوت تشریع مقرّ است که باید توده مردم را از عبادت اصنام بازداشت. چنانکه انبیاء عبادت اصنام را انکار می‏فرمودند»^[48]حسن زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، ص514.

2. روش رسیدن به باطن

در نگاه صوفیه راه رسیدن به باطن، اشراق و شهود و تجربه باطنی است به همین جهت با کشف و شهود به دنبال فهم متون وحیانی هستند درحالیکه در نگاه ثقلین، کشف و شهود منبع معتبری برای رسیدن به علم و آگاهی نیست و هیچ نوع تشویق و تحریصی برای رسیدن به کشف و شهود وارد نشده است بلکه از ما خواسته‌اند با ایمان آوردن به غیب و نادیدنی ها، سخن خدا و حق تعالی را پذیرفته و هرآنچه که دین اسلام به عنوان باطن معرفی کرده است را پذیرا باشیم.^[49]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج2، ص26.

3. دسترسی به باطن

در نگاه صوفیه، هرکس به مراتب بالای سلوکی رسیده و مقام یا حال فناء و شهود را درک کند یا به مقام ولایت برسد، می‌تواند به اعماق و بطون دین دسترسی پیدا کرده و آن را برای مردم بیان کند درحالیکه در نگاه شیعی، تنها حضرات معصومین علیهم السلام به تمام حقائیق و بطون قرآن و دین دسترسی دارند.^[50]آل‏عمران: 7. هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیک الْکتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتابِ وَ أُخَرُ … ادامه پاورقی^[51]در روایات متعدد امامیه آمده است که مصداق راسخون فی العلم که باطن قرآن را میدانند صرفا اهل بیت علیهم السلام … ادامه پاورقی در روایات حضرات معصومین علیهم السلام تاکید شده است که فهم باطن^[52]باید توجه داشت که مقصود از باطن، تطبیق یک حکم بر مصادیق مختلف در ازمنه گوناگون نیست، بلکه معنای باطن، معنایی … ادامه پاورقی قرآن کریم تنها در انحصار اوصیا نبی اکرم صلی الله علیه وآله است: «مَا یسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یدَّعِی أَنَّهُ جَمَعَ الْقُرْآنَ کلَّهُ ظَاهِرَهُ وَ بَاطِنَهُ غَیرُ الْأَوْصِیاءِ.»^[53]صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج‏1، ص193.

4. جایگاه ظاهر و باطن

ارزش گذاری ظاهر و باطن مسئله دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. در نگاه ثقلین، به همان اندازه که ظاهر دین (اعم از اعمال شرعی، یا معانی الفاظ یا هرچه نمود دارد) ارزش دارد، باطن نیز با ارزش است لذا پایبندی تام و تمام به تمام ظاهر و باطن، شرط کمال و سعادت است.

در نگاه صوفیه اما ظاهر، نسبت به باطن مرتبه‌ای نازل و پست دارد. ظاهر دین، یعنی احکام شریعت یا کلمات و الفاظ وحی به مثابه «صدف» و باطن دین به مثابه «گوهر» است یا به تعبیر دیگر، ظاهر دین «فرع» و باطن دین «اصل» و «اساس» است.^[54]تو ز قرآن نقاب او دیدی****حرف او را حجاب او دیدی/حرف و قرآن تو ظرف و آب شمر****آب می‏خور به ظرف در منگر/صدف آمد حروف … ادامه پاورقی لذا در مقام تعارض ظاهر با باطن، باطن را ترجیح می‌دهند یا برخی اعمال باطنی، مانند ذکر و فکر، ریاضت، مراقبه، شاهد بازی، سماع و غیره را بر آنچه ظاهر می‌پندارند مثل نماز و صوم و غیره برتری می‌دهند: «نقل است از شیخ ابوسعید پرسیدند: «ای شیخ! در نماز دست بر کجا نهیم؟» شیخ ما گفت: «دست بر دل و دل بر حق جل جلاله.» ^[55]میهنی، محمد بن منور، أسرار التوحید فی مقامات أبی سعید، ص376.

«روزی در حضور مولانا رباب می‌زدند و مولانا ذوق‌ها می‌کرد. از ناگاه عزیزی درآمد که نماز دیگر می‌گویند… (مولانا) فرمود: نی نی، آن نماز دیگر و این سماع، نماز دیگر، هردو داعیان حق اند یکی اذان و نماز، یکی هم سماع، یکی ظاهر را به خدمت می‌خواهد و این دیگر، سماع، باطن را به محبت حق می‌خواند.»^[56]افلاکی، احمد، مناقب العارفین، ج‏1، ص395.

5. هدف باطن‌گرایی

غایت و هدفی که انسان از سلوک باطنی دارد از نگاه صوفیه و نگاه ثقلین کاملا متفاوت است.

در نگاه اهل بیت علیهم السلام، هدف و غایت باطن‌گرایی، دست یابی به «کشف و کرامت» یا توانایی بر دیدن مغیبات یا انجام خوارق عادات نیست بلکه صرفا بحث «تزکیه نفسانی» «قرب معنوی» و «کمال نفسانی» و «آبادانی دنیا و آخرت» مطرح است.

تبیین نتایج و اهدافی که سلوک باطنی برای انسان به همراه دارد نقش مهمی در تبعیت از آن دارد اما این نتایج در هرکدام از نظام‌های معنوی متفاوت است. در مکتب اهل بیت، امامان شیعه علیهم السلام با ادبیات انگیزشی و زیبای خود، فرموده‌اند که پاداش کسی که ظاهرا و باطنا روزه دار باشد چیست و از چه نعمت‌ها و توانایی‌هایی بهره مند می‌شود. امام کاظم علیه السلام فرمودند: «دعوه الصائم تستجاب عند افطاره»^[57]مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱ ص۳۲۰.. دعای شخص روزه دار هنگام افطار مستجاب می‌شود اما در مکتب تصوف، باطن‌گرایی نتایج دیگری مثل «کشف و کرامت» برای سالک به همراه دارد. صوفیان که در راه باطن‌گرایی به بی‌راهه رفته‌اند، در ارائه نتایج و ثمرات رعایت باطن نیز دچار غفلت و اشتباه شده‌اند اما در عرفان و طریقت اهل بیت علیهم السلام به بنده فرمانبردار خدا مژده می‌دهند که جزای عمل به فرمان خدا، نه انجام خوارق عادات و خوردن شیشه و رفتن در آتش، بلکه اموری مثل ازدیاد ایمان و یقین و استجابت دعاست. یعنی جزای عملی فعل انسان نیز دایر مدار توجه به خدا و مقام الوهیت است نه اینکه با انجام خوارق بدون استعانت از درگاه الوهی، استغناء و تفرعن و بی‌نیازی را در او بیدار کرده و او را مشغول به این اعمال بی‌ارزش کرده و از عاقبت و آخرت دورتر و دورتر نماید.

دوم) ترویج باطن‌گرایی ماثور و شیعی

بر اساس تعالیم ثقلین، تمام تعالیم، باورها و دستورات ظاهری و باطنی دین اسلام برای تزکیه نفس انسان است زیرا تنها در صورت تزکیه نفس است که انسان به کمال نهایی و معرفت الله دست می‌یابد. از همین رو خدای متعال بحث تزکیه نفس را هدف بعثت انبیاء عنوان می‌کند:

«هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبین‏.»^[58]الجمعه: 2.

تمام مفاهیم اسلامی و مناسک و برنامه‌های عبادی اسلام، همچون کالبد و قشر محافظ برای یک معنا و باطن و معنویت نهفته در درون هستند. اعمال دینی، روح معنویت را در دل و جان انسان زنده نگه می‌دارند و مانع از مرگ یا تضعیف آن می‌شوند. مناسک و احکام شرعی، برای معنویت و ایمان قلبی، همچون حفاظی سخت و پایدار عمل می‌کنند. اما پرداختن به ظواهر عبادی، بدون لحاظ معنا و باطن آنها، خود آسیب زاست. همچنانکه پرداختن به امور باطنی، بدون لحاظ ظواهر منجر به بی‌مبالاتی و شریعت گریزی می‌شود. مانند سلوکی که صوفیه داشته و دارند و برای باطن‌گرایی و غور به درون و معنا، از ظواهر شریعت غفلت کرده و به بهانه چنگ زدن به عمق و باطن، از ظاهر روی بر می‌گردانند و ندای اذا ظهرت الحقائق بطلت الشرائع سر می‌دهند.^[59]مولوی، جلال الدین، مثنوی معنوی، متن، ص639.

در این زمینه لازم است جایگاه و اهمیت و مرتبه هرکدام از آداب ظاهری و باطنی را در منظومه دین داری تبیین کرده و ثانیاً در کنار ارائه ظواهر دینی، از ارائه سنت غنی باطنی غفلت نورزیم کما اینکه اهل بیت علیهم السلام نیز به همین گونه عمل می‌کردند.

این درحالیست که امروزه هنگام تبیین اعمال و مناسک و رسوم دینی، تنها به بیان ظاهر آن اعمال و شروط و آداب ظاهری بسنده می‌شود و چنین رویکردی دل زندگی مردم از ظواهر را به دنبال دارد. حضرات معصومین هنگام بیان یک حکم شرعی، بلافاصله به گوهر درونی و معنای باطنی آن هم اشاره می‌کردند تا مخاطب بداند که هدف اصلی از پرداختن به آن عبادت، رسیدن به آن محتواست و هموست که به حیات طیبه و زندگی معنادار و معنوی می‌انجامد.

با ارائه مثال، کمی بیشتر این مساله را توضیح می‌دهیم. یک مسلمان سنی مذهب که متعبد به فرامین الهی است برای نشان دادن تعبد و تسلیم بودن خویش در برابر حق تعالی، در ماه مبارک رمضان روزه می‌گیرد یا به حج می‌رود. حج در ظاهر به معنای انجام مناسک مخصوصی است و شخص کافی است این مناسک را انجام دهد تا به فضیلت آن برسد. اما صرف این امساک، برای او معنا و معنویت و حقیقتی بار نمی‌آورد. لذا در کنار تبعیت از فتوای احمد بن حنبل، به سراغ گفتار ابوالقاسم قشیری یا ابن عربی یا مولوی و عین القضات همدانی و غیره هم می‌رود تا ببیند آداب باطنی و قلبی حج چیست و چگونه می‌تواند در کنار ظاهر، باطن و عمقی از این عمل خود به دست آورد. مثلا عین القضات همدانی درباره حج و آیه آیه حج می‌نویسد:

«رکن پنجم حج است «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا».‌ای عزیز بدانکه راه خدا نه از جهت راست است و نه از جهت چپ، و نه بالا و نه زیر، و نه دور و نه نزدیک؛ راه خدا در دلست، و یک قدم است: «دع نفسک و تعال».مگر از مصطفی- علیه السلام- نشنیده‏ای که او را پرسیدند: «أین اللّه» خدا کجاست؟فقال: – علیه السلام- «فی قلوب عباده المؤمنین» گفت: در دل بندگان خود. «قلب المؤمن بیت اللّه» این باشد. دل طلب کن که حجّ، حجّ دلست. دانم که گویی: دل کجاست؟ دل آنجاست که «قلب المؤمن بین إصبعین من أصابع الرّحمن».^[60]عین القضات همدانی، عبدالله، تمهیدات، ص93.

یا شمس تبریزی درباره قرآن کریم می‌گوید که باطن قرآن، همان مرشد طریق است: «مراد از کتاب الله، مصحف (قرآن کریم) نیست، بلکه آن مردی است که راهبر است، کتاب الله او است، آیت اوست، در آن آیت آیت هاست.»^[61]حلبی، علی اصغر، مبانی عرفان و احوال عارفان، ص557.

در کتب حدیثی و فقهی اهل سنت در خلال تبیین فرامین شرعی و باید‌ها و نباید‌های عملی، به ندرت می‌توان جملاتی همچون عبارات قشیری که حاوی دستورات باطنی و شروط معنوی تکالیف شرعی است پیدا کرد؛ لذا قابل انتظار است که یک مسلمان اهل سنت، در کنار پایبندی به شریعت و دستورات احمد بن حنبل، از یکی از مکاتب صوفیانه مانند قادریه و نقشبندیه هم پیروی کند لذاست که اگر دانشگاه الزیتونه تونس می‌گوید 900 میلیون مسلمان صوفی در جهان وجود دارد نباید تعجب کرد زیرا معنویت یکی از مهم‌ترین وجوه زندگی یک مومن و فرد دین دار است و انسان مومن با صرف عمل به تکالیف ظاهری و غفلت از مسائل باطنی، نمی‌تواند داعیه دار معنویت باشد پس به دنبال جمع کردن ظاهر با باطن در زندگی خود است.

اما میراث حدیثی شیعه، چنان جامع و کامل است که پاسخگوی تمام نیازها و حوائج انسان در زمینه دین داری است. البته هم محتوا و هم ادبیاتِ بطون، معانی و حقایق تعالیم دینی که در عبارات ثقلین بیان شده است قابل مقایسه با عبارات صوفیه نیست و اکنون در مقام مقایسه و بیان تفاوت‌های آن نیستیم بلکه در صدد بیان این گزاره هستیم که در میراث حدیثی شیعه ظاهر و «باطن» توامان ارائه شده است. در منابع شیعه غالباً به ظاهر و باطن هرکدام از دستورات و تعالیم عملی دین اشاره شده و مبانی و اصول هریک تبیین شده است. مثلا امیرالمونین علی علیه السلام در خطبه قاصعه می‌فرمایند: «انْظُرُوا إِلَی مَا فِی هَذِهِ الْأَفْعَالِ مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْکبْرِ»^[62]شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، صبحی صالح، ص295. (به اثار عبادت بنگرید که چگونه شاخه‌های درخت تکبر را در هم می‌شکند و از روییدن کبر و خودپرستی جلوگیری میکند) یا صدیقه طاهره سلام الله علیها می‌فرمایند هدف از تشریع نماز، رهایی انسان از کبر و غرور و منیت است: «فَفَرَضَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْک وَ الصَّلَاهَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکبْر»^[63]صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج‏1، ص248.

در متون وحیانی، ظاهر و باطن هرکدام از آداب و رسوم شریعت به خوبی تبیین شده است و نحوه ارتباط آن و تلازمی که میان آن‌ها برقرار است به دقت تبیین گردیده است. به عنوان مثال امام صادق علیه السلام درحالیکه شروط روزه داری و امساک از خوردن و آشامیدن را تبیین فرموده‌اند، در کنار آن به جنبه باطنی و درونی روزه داری هم اشاره کرده و اضافه کردند که: «اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک»^[64]اشعری، احمد بن محمد، النوادر، ج۱ ص۲۳. [آنگاه که روزه می‌گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه دار باشند.]

یا حضرت علی علیه السلام فرمود: «کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظما و کم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء.» [چه بسا روزه داری که از روزه اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسا شب زنده داری که از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمی‌برد.] ^[65]شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، صبحی صالح، ص495.

6. ترویج و تکمیل میراث معنوی امامیه

یک بخش از فعالیت‌های ایجابی و اثباتی برای ترویج معنویت و باطن‌گرایی شیعی، بازخوانی و اشاعه میراث آن دسته از مشاهیر و علمای امامیه که بیشتر به مباحث باطنی دین پرداخته‌اند. بخش مهمی از میراث معنوی و اخلاقی اسلام توسط علمای شیعه در طول این هزار و چهارصد سال تولید شده است. البته باید توجه داشت هیچ کتابی غیر از متن وحی عاری از اشتباه و خطا نیست و برخی از این کتاب‌ها نیاز به اصلاح و پالایش دارد و بعضا در مواردی به فرهنگ صوفیانه نزدیک شده است اما این موارد جزئی، نباید سبب صرف نظر از کلیت کتاب شود.

برخی از این کتب عرفانی/اخلاقی شیعه عبارت است از:

• مسکن الفواد و منیه المرید شهید ثانی (م۹۶۶ق)
• اَلْآدابُ الدّینیهِ لِلْخِزانَهِ الْمُعینِیه ابوعلی فضل بن حسن طبرسی(م۵۴۸ ق)
• تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَهُ النَّواظِر معروف به مجموعه وَرّام تألیف وَرّام بن ابی‌فراس (م۶۰۵ق)
• مِشْکاهُ الأنْوار فی غُرَرِ الأخْبار علی بن حسن بن فضل طبرسی
• مَکارِمُ الْاَخْلاق کتابی حسن بن فضل طبرسی
• مُحاسبهُ النّفس و کشفُ المَحَجّه لِثَمَره المُهجَه، سید بن طاووس
• مُحاسِبَهُ النّفس اللوّامَه و تَنْبیهُ الرّوح النوّامَه کفعمی (م۹۰۵ق)
• الدُّرَهُ الباهرَه مِنَ الاَصْدافِ الطّاهرَه منسوب به شهید اول
• إرشادُ القُلوب حسن بن ابی الحسن دیلمی، از علمای قرن هشتم ق
• اَلْمَقاماتُ الْعَلیّه فی موجِباتِ السَعادَهِ الْاَبَدیّه (م۱۳۵۹ق). ملا احمد نراقی
• حلیه المتقین و عین الحیات، علامه محمد باقر مجلسی.

در همین رابطه همچنین می‌توان به بازخوانی (توأم با پیرایش و اصلاحِ) هرکدام از آراء و انظار و میراث معنوی این علمای شیعه پرداخت. بازخوانی میراث علمای شیعه نباید با عینک تصوف و زاویه دید عرفان مصطلح باشد بلکه باید مبتنی بر مبانی فقه و شریعت و کلام شیعه این کار صورت بگیرد.

شهید ثانی و معنویت شیعی

به عنوان مثال شهید ثانی در این رابطه مبانی و اصول مشخص و مدونی دارند که اشاعه آن حائز اهمیت است. شیخ زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی معروف به شهید ثانی (د911ق) عالمی ذووجوه و از مفاخر و استوانه‌های علمی مذهب تشیع است که در هم در علوم ظاهری و فقهی و هم در علوم باطنی صاحب اثر و نظر بوده است.

شهید ثانی با نگاهی به تعالیم ثقلین، یک سیر وسلوک معنوی و منازل و مقامات طولی و پی در پی ترسیم می‌کند. ایشان به مقاماتی مثل صبر، رضا، محبت، اخلاص، توکل، فرار و… توجه داشته و معتقد است مقام رضا بعد از مقام صبر و مقام توکل بعد از تهذیب و تطهیر نفس است.^[66]شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، ص159. بحث صبر و رضا نمود بیشتری در آثار شهید ثانی دارد و کتاب مسکن الفواد عند فقد الاحبه شرح و بسط این دو مقام است. شهید در تعریف رضا از کلام امام صادق علیه السلام بهره می‌برد و از تعاریف فراوان در این زمینه، تعریف به «سرور دل» را می‌پسندد ایشان انسان راضی را فانی از همه اختیارات خود می‌داند.^[67]شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، مسکن الفواد، ص87.

شهید ثانی به ظاهر و باطن و ساحت‌های مختلف دین و دستورات دینی توجه دارد. ایشان در کتبی که به اسرار و باطن عبادات پرداخته‌اند، به ظرایف این بواطن اشاره کرده جزئیات عمل باطن را تبیین می‌نمایند. وی ورای احکام ظاهری، به باطن این احکام نیز توجه کرده است و علاوه بر عبادت اهل شریعت، به عبادت اهل طریقت نیز اشاره می‌کند همانطور که در شرح الفیه و نقلیه شهید اول به تبیین واجبات و مستحبات می‌پردازد. وی در کتاب اسرار الصلاه خویش، عبادت اهل باطن و حقیقت را تبیین می‌نماید.^[68]رک: شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، رساله تنبیهات العلیه علی وظائف الصلاه القلبیه.

فهم باطنی از شریعت) شهید فهم باطنی از شریعت را مقصد اصلی شریعت می‌داند و سالکان را به آن توجه می‌دهد. وی در این راه عبادات را دارای هدف و مقصد والاتر از وصول به بهشت دانسته و حتی در عباداتی همچون حج که به ظاهر هدفی در آن به جز امتثال و اطاعت نیست، به ذکر معنای باطنی آن اقدام می‌کند و اعمال ظاهری در اینگونه عبادات را محرکی برای بواطن می‌داند و حرکت باطنی را مقصود عباداتی همچون نماز و حج: «انما هذه الظواهر محرکات للبواطن و وسائل الیها و معارج یترقی منها الیها»^[69]شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، منیه المرید، ص129.در نگاه شهید ثانی، اگرچه اعمال و احکام شرعی می‌باید انسان را به بواطن و محاسن اخلاقی (مثل خضوع و خشوع و غیره) سوق دهد اما این ظواهر هیچگاه از بطون جدایی پیدا نمی‌کند. ^[70]شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، ص120. رویکرد شهید نیز همچون عارفان رویکردی سه بعدی به دین است. وی برخلاف جریان معمول در میان برخی فقیهان که دین را به سه بخش عرضی احکام، اخلاق و عقاید تقسیم می‌کنند، سه سطح طولی برای علوم تعریف می‌کند که بایستی برای ورود به هر بخش و مرحله از مرحله قبلی عبور کرد.^[71]شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی، منیه المرید، ص381.

منابع و مآخذ

1. ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی (للصدوق)، 1جلد، کتابچی، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
2. ابن بابویه صدوق، محمد بن علی‏، الخصال‏، علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین‏، قم، ‏ 1362ش‏.
3. ابن بابویه صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، المکتب الحدریه، نجف، 1385ق.
4. ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ابراهیم بیومی مدکور و عثمان اسماعیل یحیی، الهیئه المصریه العامه للکتاب، بیروت، ۱۴۰۵ق.
5. ابن عر‌بی، محی الدین، رسائل ابن العربی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۶۷ش.
6. ابن عربی‏‏، محیی الدین، الفتوحات المکیه، اربع مجلدات، دار الصادر، بیروت، بی­تا.
7. ابن عربی‏‏، محیی الدین، فصوص الحکم‏، دار إحیاء الکتب العربیه، قاهره‏، 1946م‏.
8. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، هاشم رسولی، محمدحسین آشتیانی، علامه، قم، بی­تا.
9. ابوطالب مکی، محمد بن علی، علم القلوب‏، عبد القادر احمد عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1424ق‏.
10. اشعری قمی، احمد بن محمد، النوادر، مدرسه الإمام المهدی (علیه السلام‏)، قم، 1408ق.
11. افلاکی، احمد، مناقب العارفین، بی­نا، آنکارا، 1959م.
12. آملی، سید حیدر، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم، نشر توس، تهران، 1367ش.
13. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، جلال‌الدین محدث، دار الکتب الإسلامیه، قم، بی­تا.
14. بقلی شیرازی، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فی حقائق القرآن‏، احمد فرید المزید، ‏ دار الکتب العلمیه، بیروت‏، 2008م.
15. بقلی شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات، هانری کربن، چاپ چهارم، نشر طهوری، تهران، 1374ش.
16. حسن زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی‏، تهران، ‏ 1378ش.
17. خوارزمی، حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، حسن حسن زاده آملی، بوستان کتاب، قم، 1379ش.
18. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، الدار الشامیۀ، دمشق، 1412ق.
19. سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، حدیقهالحقیقه، مدرس رضوی، سپهر، تهران، 1329ش.
20. سودی، محمد، شرح سودی بر حافظ، عصمت ستارزاده انزلی، ارومیه، 1357ش.
21. شهید ثانی، زین‌‌الدین بن علی، رسائل الشهید السعید الفقیه زین الدین علی الجبعی العاملی، مکتبه بصیرتی، قم، بی­تا.
22. شهید ثانی، زین‌‌الدین بن علی، مسکن الفؤاد عند فقد الأحبه و الأولاد، مکتبه بصیرتی، قم، بی­تا.
23. شهید ثانی، زین‌‌الدین بن علی، منیه المرید فی أدب المفید و المستفید، رضا مختاری، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر، قم، 1374ش.
24. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.
25. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیرالمیزان، سید محمد باقر موسوی همدانی، ‌انتشارات موسسه نشر اسلامی، قم، 1378ش.
26. عطار نیشابوری‏، فرید الدین، تذکره الأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، 2 جلد، مطبعه لیدن‏، چاپ اول، 1905م.‏
27. عطار نیشابوری، فرید الدین، تذکره الأولیاء، مطبعه لیدن، لیدن، 1905م.
28. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، هاشم رسولی، مکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۰–۱۳۸۱.
29. عین القضات همدانی، عبدالله، تمهیدات، عفیف عسیران، بی­نا، تهران، ۱۳۷۷ش.
30. عین القضات همدانی، عبدالله، ‏رساله لوایح، رحیم فرمنش، منوچهری، تهران، 1379ش.
31. عین القضات همدانی، عبدالله، زبده الحقائق، عفیف عسیران، بی­نا، تهران، ۱۹۶۱م.
32. عین القضات همدانی، عبدالله، نامه‌های عین القضات همدانی، علی نقی منزوی، عفیف عسیران، چاپ دوم، نشر اساطیر، تهران. بی­تا.
33. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، محسن آل‌عصفور، مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، مؤسسه دار الهجره، قم، ۱۴۰۹–۱۴۱۰ق.
34. قشیری، ابوالقاسم عبد الکریم‏. الرساله القشیریه، تصحیح عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف‏، انتشارات بیدار، قم‏، 1374ش.
35. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، طیب جزایری، دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.
36. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، خلاصه شرح تعرف (مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد)، احمد علی رجایی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349ش.
37. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محمدحسین درایتی، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، بی­تا.
38. لویزن، لئونارد، میراث تصوف، مجد الدین کیوانی، نشر مرکز، تهران، 1389ش.
39. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، 1403ق.
40. مولوی، جلال الدین محمد، دیوان شمس، انتشارات نگاه و نشر علم، تهران، 1371ش.
41. مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، رینولد آلین نیکلسون، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1375ش.
42. نجم الدین کبری، احمد بن عمر، فوائح الجمال و فواتح الجلال، یوسف زیدان، دار السعاد الصباح‏، مصر، 1426ق.
43. نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر، فوائح الجمال و فواتح الجلال (ترجمه)، محمدباقر ساعدی خراسانی، حسین حیدر خانی، مروی، تهران، 1368ش.
44. نسفی، عزیزالدین، ‌الانسان الکامل‌، ماژیران موله، طهوری، تهران، بی­تا.
45. نوربخش، جواد، تصوف(سخنرانی در دانشگاه سربن)، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، تهران، 1356ش.
46. هلالی، سلیم‌ بن قیس، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، محمدباقر انصاری‌زنجانی، دلیل ما، قم، 1381ش.
47. همایی، جلال الدین، مولوی نامه (مولوی چه می‌گوید)، چاپ ششم، هما، تهران، 1366ش.
48. یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروه الوثقی، مکتبه الداوری، قم، ۱۴۱۴ق.