تمایزهای تصوف خراسان و بغداد

دو مکتب اصلی جریان تصوف که از همان قرون نخستین شکل گرفته و پیروانش نیز همواره به تقابل با همدیگر دامن می‌زدند را سُکر (مکتب خراسان) و صحو (مکتب بغداد) نام گذاری کرده‌اند. به عبارت دیگر، مکتب «سکر» و «صحو»، جهت گیری کلی اندیشه‌های فرق و مکاتب صوفیه را مشخص کرد.

پیشینه تصوف خراسان و بغداد

«صَحو» در لغت به معنای بیداری و هوشیاری و «سُکر» به معنای مستی و مدهوشی است.^[1]ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‏4، ص372؛ ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج‏3، ص335. وجه تسمیه صوفیان بدین عناوین، غلبه هر کدام از حالت‌های «هوشیاری» یا «مدهوشی» در شخصیت و سلوک عرفانی آنهاست.

مکتب صحو و سکر پایه گذار واحدی ندارد بلکه مجموعه تعالیم چندی از مشایخ بزرگ صوفه در قرن دوم تا چهارم ساختار و کلیت این جریان را شکل بخشید. صوفیان مکتب سکر به رهبری اشخاصی همچون «ابوالحسین نوری»، «بایزید بسطامی» و «حلاج» و «شِبلی» (و بعدها ابوسعید ابوالخیر، عین القضات همدانی و روزبهان بقلی) و صوفیان مکتب صحو یا تصوف بغداد، توسط چهره‌هایی مثل «حارث محاسبی» و «سهل تستری» و «جنید بغدادی»، «قشیری» و «هجویری» پایه گذاری و رواج داده شد.

دو مکتب اصلی جریان تصوف که از همان قرون نخستین شکل گرفته و پیروانش نیز همواره به تقابل با همدیگر دامن می‌زدند را سُکر (مکتب خراسان) و صحو (مکتب بغداد) نام گذاری کرده‌اند. بعدها هر مکتب و طریقت دیگری که در دل تصوف پدید آمد، به نوعی زیر مجموعه یکی از این مکاتب دو مکتب قرار می‌گرفت مثلا تصوف مکتب اندلس که در قرن سوم و چهارم شکل گرفت را صحوی دانسته و تصوف چشتیه شبه قاره را متعلق به مکتب سکر و خراسان نامیدند یا طریقت قادریه را اهل سکر دانسته و نقشبندیان را اهل صحو. به عبارت دیگر، مکتب «سکر» و «صحو»، جهت گیری کلی اندیشه‌های فرق و مکاتب صوفیه را مشخص کرد.

جلال الدین همائی آورده است: «تصوّف اسلامی رشته‏ها و سلسله‏های مختلف متنوع دارد… اما از یک نظر می‏توان جمیع طوایف و فرق صوفیه را بدو قسم کلی تقسیم کرد؛ یکی اهل زهد و ریاضت و عبادت و ذکر و فکر؛ دیگر اهل وجد و حال و رقص و سماع.»^[2]همایی، جلال الدین، مولوی چه می‌گوید؟، ج2، ص591.

تمایزهای تصوف خراسان و بغداد

اما مهم‌ترین وجوه تفاوت این دو مکتب موارد زیر است:

1. صوفیان شرق و مکتب خراسان (سکر)، بیشتر اهل عمل و کنش هستند تا نظر و اندیشه ورزی. آن‌ها «مشاهده» را بر «مجاهده» ترجیح می‌دهند اما صوفیان مکتب صحو، بالعکس.
2. پیش فرض‌های ماوراءالطبیعی و ما بعد الطبیعی صوفیان مکتب صحو بیشتر از صوفیان مکتب سکر می‌باشد و صحویان آن جهانی‌تر هستند و سکریان، این جهانی تر.

3.از منظر صحویان، «جهان شناسی» مهم‌تر از «جان شناسی» است اما برای سکریان این قضیه بالعکس است.

4.علوم خفیه و غریبه در میراث فرهنگی و عقیدتی صوفیان صحو جایگاه مهمی دارد اما این علوم در نگاه سکریان جایگاهی ندارد و در آثار آن‌ها به ندرت دیده می‌شود بلکه حتی تخطئه این علوم هم قابل رویت است.

5.به دلیل اینکه الهیات مابعد الطبیعه صوفیان سکر نحیف و ناچیز است، استدلال و دلیل تراشی در آثار آن‌ها دیده نمی‌شود اما صحویان به دلیل اینکه یک نظام الهیات عظیمی برساخته‌اند، به دلیل تراشی افتاده و حجم بسیاری از آیات و روایات را برای افکار او تاویل و توجیه کرده‌اند.

6.سکوت، صمت، خاموشی و رازداری در عرفان شرق جهان اسلام و سکریان، اهمیتی بسیار دارد اما در نگاه صوفیان صحو، رازمگویی وجود ندارد و هرچه دیده‌اند و چشیده‌اند را شرح داده و بسط کرده‌اند و این مسئله سبب شده است که به مخالفت صریح با عقل و وحی کشیده شوند و مخالفت‌های بسیاری از جانب علما و متشرعین را متوجه خود کنند. اما در عرفان شرق نهایتا با زبان شعر، اشاره‌ای موجز به رازبودن مسئله شده و بیشتر با سکوت از کنار آن می‌گذرند و اگر ناخواسته شطحیاتی هم بیان می‌شد، به دنبال تاویل و توجیه آن بر می‌آمدند. البته سکریان نیز با اعمال دیگری مثل سماع مخالفت علما و متشرعین را بر می‌انگیختند.

7.مسئله «عشق» و «سلوک عاشقانه» در مکتب سکر پررنگ‌تر بوده و محوریت دارد و همین مسئله سبب شده بود که نوع ادبیات و زبان تعلیمی آنها، شعر و شاعری و داستان پردازی باشد و این نوع ادبیات بر نوشتار علمی غلبه داشته باشد اما در مکتب صحو اوضاع چنین نبود. با توجه به اهمیت شعر و حکایت نیز ادبیات صوفیان سکر و شخصیت‌ها و تعالیم آنها، در میان عموم مردم رواج بیشتری پیدا کرد.

8.ابتناء بر سلوک بر عشق و جذبه و سلوک جمال گرایانه توسط صوفیان سکر، از تقید و التزام تام و تمام آن‌ها به احکام و موازین شریعت کاسته بود و در عین حال، آن‌ها به ملامت متشرعین و مردم نیز وقعی نمی‌نهادند.^[3]از نظر این صوفیان، ملامت مردم و مقابله علما و متشرعین با آنها، نه تنها نقصان و عیب نیست بلکه سالک را زودتر به … ادامه پاورقی به همین جهت اعمالی چون شاهد بازی، شطح گویی، تقدیس ابلیس، رقص و سماع و… در بین این دسته بروز بیشتری دارد. اما صوفیان مکتب صحو، دست کم در ظاهر سعی بر رعایت آداب و موازین عرفی و مذهبی داشتند و نظر مردم و عالمان دینی را پاس داشته و در منظر همگان، عملی منافی عرف و دین انجام نمی‌دادند لذا کمتر به شریعت گریزی‌های رایج صوفیه مبتلا بودند و در جامعه اشخاص مقبولی بودند.

9.صوفیان سکر، از نظر معرفت شناسی، نه تنها عقل و علوم رسمی را بی‌ارزش می‌شمردند بلکه آن را حجاب دل و سلوک خوانده و زائل شدن عقل و قرار گرفتن در حالت مستی و عدم هوشیاری را نشانه وصول به مقام فناء می‌دانستند. به همین جهت مباحث فلسفی و نظری در کتب آن‌ها جایی ندارد.^[4]بقلی شیرازی، روزبهان، رساله غلطات السالکین(رساله القدس)، ص109. اما صوفیان صحو، اگرچه کشف و شهود را برتر از دیگر منابع معرفتی می‌دانستند ما عقل را نیز به کلی از اعتبار ساقط نمی‌کردند.آن‌ها در حالت فناء حق نیز هوشیاری و صحو را برتر از سکر می‌دانستند و به مقامی مافوق فناء فی الله قائل بودند که بقاء بالله نام داشت و در این مقام، صوفی در عین یکی شدن با خدا، هوشیاری و حضور اجتماعی خود را حفظ می‌کرد.

10. از نظر صوفیان خراسان، حالت سکر و جذیه مقدم بر صحو و هوشیاری است. یا به تعبیری، حال بر مقام ترجیح دارد.
11. تصوف صحو، بیشتر متاثر از فلسفه نوافلاطونی، افکار هلنیستی و گنوسیسم است اما در تصوف سکر، بیشتر عناصر و آموزه‌هایی از بودیسم و هندوئیسم دیده می‌شود.
12. سلوک و مراقبه سکریان بیشتر ریاضت‌های بدنی و مجاهده است اما مراقبه صحویان بیشتر مراقبه ذهنی (نفی خواطر) و اخلاقی است.

باید توجه داشت که تمام این اختلاف‌ها نسبی و متغیر بوده و به سختی همه آن‌ها را در یک شخصیت جمع کرد بلکه اینها خطوط کلی جهت گیری این دو مکتب است. همچنین بسیاری از صوفیان مانند سعد الدین حموی هم در مکتب سکر و هم صحو تلمذ و سلوک کرده‌اند لذا عناصری از هر دو مکتب در تعالیم آن‌ها یافت می‌شود.

هجویری از مشایخ مکتب صحو، روش بایزید بسطامی را غلبه سکر و وجد می‌خواند و می‌گوید:

«همه مشایخ من روش جنید را برگزیده‏اند هر چند نظر متفاوتی درباره این طریقه دارند. «سکر» بازیگاه کودکان است و «صحو» فناگاه مردان و من می‏گویم بر موافقت شیخم (که جنیدی مسلک بوده) کمال حال صاحب سکر، صحو باشد و کمترین درجه‌اندر صحو رؤیت بازماندگی بشریت بود. پس صحوی که آفت نماید بهتر از سکری که عین آن آفت بود.»^[5]هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ص235؛ مطهری، مرتضی، حافظ شناخت، ص440.

صوفیان مکتب صحو به دلیل دوری از گفتار‌ها و رفتارهای هنجارگریزانه، یکی از پایه‌های اتصال جریان تصوف به فقه اهل سنت بودند و در قرون بعد مشایخ این جریان توانستند پیوند طریقت با شریعت عامه را تحکیم و استوار کنند. صحوی مسلکان بیشتر اهل تالیف و تدوین مباحث نظری و عملی تصوف بودند درحالیکه سکری مسلکان اهل ذوق و شعر بودند و کمتر به مباحث علمی روی خوش نشان می‌دادند.^[6]خواجه عبد اللَّه انصاری گفته است: اول کسی که به رمز سخن گفت ذو النّون مصری بود، جنید که آمد این علم را مرتب ساخت … ادامه پاورقی

نکته مهم درباره این دو مکتب، اشتراک در باورهای عرفانی_صوفیانه است. به عنوان نمونه صوفیان هر دو مکتب، در اصول و مبانی توحیدی تفاوت چندانی با یکدیگر نداشتند و اختلاف و رقابت آن‌ها بیشتر در روش‌ها و رویکرد‌ها و آداب بود.

مثلا ذوالنون مصری و جنید بغدادی از اولین کسانی بودند که به زبان رمز سخن گفته و کلام را در لفافه کنایه و اشارت پیچیدند تا هم صعوبت فهم داشته و هم نزد اصحاب شریعت و علم قابلیت تاویل و توجیه داشته باشد.^[7]یکی از محققان درباره جنید می‌گوید: «جنید هنر به اشارت حرف زدن را که اول با به خراز نسبت داده شود بود، به کمال … ادامه پاورقی به همین جهت آورده‌اند که رهبران طریقت صحو، از اولین واضعان علم اشاره و رمز بوده‌اند. جنید بغدادی «اوّل کسی بود که علم اشارت منتشر کرد»^[8]عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الأولیاء، القسم‏الثانی، ص6. و می‌گفت: «کلام ما اشارت است‏»^[9]عین القضات همدانی، عبدالله، گزیده حقایق (دفاعیات عین القضاه همدانی)، ص133.و جنید بغدادی در حلقه شاگردانش می‌گفت که شبلی این علم (تصوف) را بالای منابر بیان کردند درحالیکه ما در سرداب (مخفیانه) آموزش می‌دادیم.^[10]انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه (انصاری)، ص4. بسیاری از رهبران مکتب سکر، مثل حلاج (309ق) و ابن عطاء آدمی (309ق) از شاگردان جنید بغدادی به حساب می‌آمدند.^[11]زرین‌کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، ص133.

مصطفی شیبی درباره تقیه و کتمان اسرار در مرام صوفیان مکتب صحو از جمله جنید بغدادی چنین نوشته است:

«تصوف نیز بر کتمان مشتمل بود بی‌آنکه آشکار باشد و این از هنگامی آغاز شد که گفت و گو از حلول به میان آمد و خطر افشای آن احساس شد از این رو برخی متصوفه بر آن شدند که حتی نزد مردم ساده نیز عقیده خود را کتمان کنند تا زیان و آزاری متوجه آنان نشود. جنید بغدادی به تقیه رفتار می‌کرد و عقیده خود را از دیگران پنهان می‌نمود تا آن حد که هیچ گاه درباره علم توحید سخن نمی‌گفت مگر در میان خانه خود، پس از آنکه درها را می‌بست و کلید آن‌ها را زیر زانو پنهان می‌کرد می‌گفت آیا شما دوست دارید که مردم، اولیا و خاصان خدا را به دروغ و کفر و زندقه نسبت دهند؟ با این وصف و با اینکه تقیه در محیط تصوف به وضوح داخل شده بود ولی هنوز آشکار نشده بود و حقیقت آن پنهان بود تا اینکه در آغاز قرن چهارم موجبات آشکار شدن بلکه دلایل واجب بودن آن در تصوف پیدا شد»^[12]الشیبی، کامل مصطفی، همبستگی میان تصوف و تشیع، ترجمه علی اکبر شهابی، ص40-41.

منابع و مآخذ

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر، قم، 1404ق
2. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، 15جلد، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، 1414ق
3. انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا
4. بقلی شیرازی، روزبهان، غلطات السالکین، یلدا، قم، 1381ش
5. دستغیب‏، عبد العلی، حافظ شناخت‏، نشر علم‏، تهران‏، بی‌تا
6. زرین‌کوب‌، عبدالحسین،‌ جستجو در تصوف‌ ایران، تهران‌ ۱۳۶۳ش‌
7. الشیبی، کامل مصطفی، همبستگی میان تصوف و تشیع، ترجمه علی اکبر شهابی، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1396ش
8. عین القضات همدانی، عبدالله، گزیده حقایق (دفاعیات عین القضاه همدانی)، منوچهری، تهران، 1385ش
9. همایی، جلال الدین، مولوی نامه (مولوی چه می‌گوید)، چاپ ششم، تهران، هما، 1366ش