مقدمه

بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران معتقدند جریان تصوف یکی از مؤلفه های فرهنگی تأثیرگذار در بینش مسلمانان و ایرانیان بوده است که نقش مهمی در عقب ماندگی، انحطاط و توسعه نیافتگی جوامع آنها ایفا کرده است. اما کدام یک از باورها و افکار صوفیانه، این عقب ماندگی را رقم زده است؟

جبر گرایی یا تقدیر گرایی

باور به جبر و سرنوشت محتوم ازلی بیش از هزار سال است که در میان مردم ایران به اشکال و انواع مختلفی وجود داشته است. این نوع تفکر هر تمدنی را می خشکاند زیرا به یکباره، همه کاستی ها و نواقص و مشکلات بشری را به سرنوشت و تقدیر حواله می دهد.

باور صوفیه به جبر

صوفیان از قدیمی ترین مکاتب جبرگرا در تاریخ اسلام بودند که دیدگاه خود را «سرّ القدر» و از اسرار عالم خلقت عنوان می کردند.^[1]جامی، عبد الرحمن، نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص، ص211 مطابق خداشناسی و جهان بینی صوفیانه، نه تنها موجودیت و ذات انسان و مخلوقین نفی می شود^[2]حافظ، دیوان، غزل 26 بلکه انتساب هر نوع فعل به او نیز انکار می شود.

پس انسان نه تنها اختیاری برای تغییر ندارد بلکه حتی از خدا هم نباید تغییر و تبدل اوضاع را بخواهد. تفاوتی نمی کند تبدل به خیر باشد یا شر. انسان فقط باید راضی و تسلیم به مقدراتی باشد که خدا رقم می زند لذا مولوی می گوید قومی از اولیاء الله اساسا هیچگاه دعا نمی کنند:

قوم دیگر مى‏شناسم ز اولیاء****که دهانشان بسته باشد از دعا

از رضا که هست رام آن کرام****جستن دفع قضاشان شد حرام‏

در قضا ذوقى همى‏بینند خاص****کفرشان آید طلب کردن خلاص‏

حسن ظنى بر دل ایشان گشود****که نپوشند از غمى جامه‏ى کبود^[3]مولوی، مثنوى معنوى، ص 377

جبر صوفیه و انحطاط جامعه

اندیشمندان و نویسندگان مختلفی به نقش این باور صوفیانه در انحطاط جامعه اشاره کرده اند.

ابن جوزی (م 597ق) از نخستین نویسندگانی است که به مخاطره آمیز بودن این بینش صوفیانه برای جوامع اسلامی تصرح می کند و در کتاب تلبیس ابلیس می نویسد:

«صوفیان کارها را به تقدیر ازلی مربوط دانسته و شقاوت و سعادت افراد را غیر قابل تغییر می دانند و در نتیجه تلاش و کوشش انسان در زمینه زهد و پارسایی، چه ارزشی می تواند داشته باشد؟»^[4]. به نقل از سید یحیی یثربی، فلسفه عرفان، ص 187

سید جواد طباطبایی یکی از عوامل امتفاع تفکر و به التبع، عقب ماندگی ایرانیان را نتیجه رواج تفکر جبرگرایی صوفیان در جامعه می داند. طباطبایی به طور مثال معتقد است در زمان صفویان پیروزی های پی در پی شاه اسماعیل را «به توفیق الله تعالی و امداد ارواح ائمه هدی» و شکست او را به «حکمت بالغه الهی» نسبت می دادند. طباطبایی بر این باور است که این روحیه صوفیانه-عرفانی، ایرانیان را از واقع گرایی به شدت دور ساخت و آنها را درگیر اوهام جبرگرایانه کرد.^[5]سید جواد طباطبایی، دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایرانی، ص 39 و 513

زهد  افراطی و مذمت دنیا

«زهد و پارسایی» یکی از مهم ترین آموزه های دین مبین اسلام است که در طول تاریخ دست خوش تعابیر غلط و تفسیرهای نا استواری قرار گرفته است که از جمله معروف ترین تفاسیر غلط، متعلق به پاره ای از مشایخ بزرگ صوفیه است. زهد در معنای اسلامی به معنای «داشتن و تعلق نداشتن» است^[6]نمازی، مستدرک سفینه البحار، ص360 و در معنای محرَّف عرفانی-صوفیانه به معنای «سبک بال بودن و نداشتن» است و آن تفسیری که امروزه در میان عامه و حتی خواص مردم وجود دارد همین معناست.^[7]عطار نیشابوری، تذکره الاولیاء، ص321

زهد صوفیه و انحطاط جامعه

استعمال زهد در معنای ترک دنیا، نه تنها از نظر دینی بلکه از نظر اقتصادی هم پیامدهای زیان باری برای مردم ایران داشته است. مادامی که این تفسیر غلط از زهد و دنیا چنین در فرهنگ مردم و اذهان ایرانیان وجود داشته و هرنوع بهره مندی از کسب و پیشه و مال و تجارت و ثروت را در تضاد با یوم العقبی و نعم اخروی بدانند باطبع انگیزه و تلاش و همتی هم برای بهبود شرایط اقتصادی و کسب رونق و رفاه وجود نخواهد داشت کما اینکه مدت هاست.

باور صوفیه به ترک دنیا

پیدایش جریان تصوف در بستر زهد افراطی بود و امروزه تردیدی بین نویسندگان و مورخین درباره این مسئله وجود ندارد که صوفیان، رسیدن به باطن را منوط به ذبح ظاهر و رها کردن مظاهر دنیا می دانند.در نگاه صوفیه، زهد یعنی «ترک دنیا و مظاهر دنیوی» و این مسئله در تعاریف صوفیه از زهد کاملا بازتاب دارد.

چنانچه حسن بصری در تعریف زهد می گوید: «زهد در دنیا آن است که اهل او را و هر آنچه در اوست دشمن بداری.»^[8]قشیری، رساله قشیریه، ص175یا یحیی بن معاذ می گوید: «زهد سه حرف است: زا و ها و دال. زا ترک زینت است، ها ترک هوا و دال ترک دنیا.»^[9]عطار نیشابوری، تذکره الاولیاء، ص321

حافظ در دیوان خود که تقریبا در تمام خانه های ایرانیان یک نسخه معمولی یا نفیس آن یافت می شود، دنیا را هیچ و پوچ می داند و طبیعی است که هرگونه تلاش و کوشش برای بهتر کردن زندگی در این دنیا، مصداق فعل لغو و بی حاصل خواهد بود:

ای بی خبران این شکل مجسم هیچ است****وین طارم نه رواق ارقم هیچست

جهان و کار جهان جمله هیچ در هیچست****هزار بار من این نکته کرده ام تحقیق

احوال جهان و اصل این عمر که هست ****خوابی و خیالی و فریبی و دمیست^[10]حافظ، دیوان، ص395

ظلم پذیری و انفعال

دین اسلام، همنوا با عقل و فطرت بشری، تاکید فراوانی بر موضوع مقابله با ظلم و بی عدالتی داشته و بشر را به ایستادگی در برابر مستکبرین و ظالمین عالم تشویق می کند. خداوند متعال در سوره مبارکه اعراف می فرماید: «انبیا (بر مردم) مبعوث شدند تا غل و زنجیر را از دست و پای مردم باز کنند و آنها رها شوند»^[11]الأعراف : 157 یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتی‏ کانَتْ عَلَیْهِمْ. یا می فرماید: «دین برای مردم نازل شد تا خود مردم به پا خواسته و قسط و عدالت را در بین خودشان جاری سازند.»^[12]الحدید :  25 لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ … ادامه پاورقی

باور به ظلم پذیری

از مهم ترین خصائص یک جامعه پویا و زنده این است که مردمانش دربرابر بی عدالتی ها، مفاسد و کجی هایی که می بینند، واکنش نشان داده و در جهت اصلاح و مقابله با این مسائل گام برداشته و جامعه خود را به سمت کمال و سعادت سوق دهند.

اما بینش صوفیانه از انسان، موجودی منفعل و ایستا می سازد که سکوت و سکون و تسلیم و رضایت در برابر کجی ها و ستم ها را یک ارزش معنوی و باطنی می پندارد. لذا در مورد صوفیه گفته شده است که هیچ گاه در برابر والیانشان اقدام به سیف نکردند در صورتی که آنها ستمکار و طاغی بودند «و لا یرون الخروج على الولاه بالسیف و إن کانوا ظلمه».^[13]. کلاباذی، التعرف لمذهب التصوف، ص: 33 نمونۀ برجستۀ از ظلم پذیری در بین صوفیان ابراهیم ادهم است. طبق حکایت ذیل، او در برابر همۀ ستم‌ها تسلیم می شود و حتی از پذیرفتن ظلم و خوار شدن نفس خویش شادمان گشته و به آن مباهات می کند. این انفعال صد البته مواضع کرامت و عزت انسانی را نیز به کلی نادیده گرفته و به ذلت مومن می انجامد.^[14].عطار نیشابوری، تذکره الاولیا، ص 98

ظلم پذیری و گسترش فساد

نویسندگان و عرفان پژوهانی چند، به این بحث پرداخته و در نقش تعالیم و افکار درویشی/صوفیانه در گسترش فساد و ظلم پذیری و غوطه خوردن در تساهل و تسامح قلم زده اند.

از جمله ابوالفضل برقعی می نویسد:

«مسلمین صدر اسلام با غیرت و سلحشور و جنگجو بودند و بر هر لشکری غالب می شدند … اما چون آغاز قرن هفتم شد و صوفی گری در همه جا ریشه دوانید همه زبون و پست و جبان شدند در مقابل لشکر مغول و چون چنگیز خان به ماورا النهر آمد چهار سال به قتل و غارت پرداخت و صدها هزار دختران و زن های مسلمین را به اسیری گرفت و به مغولستان برد چه شد که مسلمین قیام نکردند و عراق و فارس و ری و جاهای دیگر تکانی به خود نداد… یک سند تاریخی ما کتاب سعدی است که تمام ستمکاری ها و خون ریزی مغول را دیده ولی چنان مغزش آکنده از غزل و می و مطرب و بت عیار و افکار صوفیانه بوده که یادی از آن ستم ها نکرده … سال قتل عام مغول را که سال 656 باشد سال خودش دانسته و گوید:

در آن مدت که ما را وقت خوش بود****زهجرت ششصد و پنجاه و شش بود^[15]برقعی، ابوالفضل، حقیقه العرفان، ص83

عبدالکریم سروش درباره تفکر عرفانی و سلوک عرفا درباره ظلم پذیری و انفعال چنین می گوید:

«باری، ما از گذشته دور در تفکر دینی خودمان مشکلاتی داشته ایم و آن مشکل ها از ناحیه عارفان ما بوده است یکی اینکه کوشیده اند از جمیع تعالیم اسلامی تعبیری عارفانه بدهند و دوم اینکه عرفان اکثر عارفان ما از جهاد تهی بوده است… اقبال لاهوری در احیای فکر دینی در اسلام، در ابتدای فصل پنجم می گوید که پیامبر اسلام به معراج رفت و بازگشت اما یکی از مشایخ طریقت، عبدالقدوس گنگهی، می گفت اگر من بودم بازنمی گشتم، این سخن به صراحت و به کمال آن روحیه نامیمون تصوفی را، که در  غم خود بودن و فارغ از خل بودن است، تصویر می کند. زندگی این جهان دون شان عارفان بود  و آمیختن با دیگران از سر ضرورت و اجبار بود و ذکر خدا آشکارا با بیع و تجارت و سیاست منافات پیدا می کرد و این کجا و هدایت قرآن جا که می فرماید رجال لا تلهیهم تجاره … عارفان ما پس از اینکه به مراحلی از تفکر و معرفت عرفانی می رسیدند، چاره ای جز عزلت برای خود نمی دیدند. بهترین شیوه زندگی را این میدیدند که از زندگی کناره گیری کنند، یعنی تقریبا نوعی خودکشی عمدی…. عارفان ما علی الاغلب اهل اینگونه حرکت ها (اصلاحی و جهادی و امر به معروف و نهی از منکر و غیره) »^[16]سروش، عبدالکریم، قصه ارباب معرفت، ص375

دفع اشکال

ممکن است برخی بگویند در طول تاریخ، برخی از مشایخ صوفیه بودند که علم جهاد و مبارزه با استعمارگرایان و ظالمان را برداشته و هرگونه انفعال و کرنش دربرابر آنها و تایید ظالمین و فاسقین را کفری بین می دانستند. پس چطور می توان چنین آسیب هایی را به کلیت جریان تصوف نسبت داد؟

در جریان تصوف، حکم و نظر شیخ طریق بر تمام اصول و احکام مقدم است و می تواند تمام قواعد و قوانین موجود را وتو کرده و کنار بزند، اگر شیخی طبق ذوق و سلیقه و میل خود، تمایل به جهاد و قیام و دنیاطلبی و غیره داشت، به نوعی از مبنای اصلی تصوف فاصله گرفته است و روشی خلاف قاعده طریقت اتخاذ کرده است در طول تاریخ، اساسا پیدایش برخی طریقت های صوفیه، ریشه در نگاه اعتراضی/اصلاحی آنها به اصول موجود داشت چنانچه خواجه بهاء الدین محمد نقشبند و ابوالحسن شاذلی، دو تن از رهبران طریقت های نقشبندیه و شاذلیه، نسبت به بسیاری از رویکردهای موجود تصوف اعتراض داشته و خود منهج و روش نوینی را پایه ریزی کردند و در طول تاریخ نیز بسیاری از کنش ها و حرکت های جهادی، ریشه در همین نگاه متفاوت این دو فرد داشت.

از سوی دیگر، همانطور که در دیگر مذاهب و ادیان دیده می شود، کنش های پاره ای پیروان یک مکتب، منطبق بر اصول رسمی و موازین عرفی آن مکتب نیست اما همچنان به صورت کلی در چارچوب همان مکتب معرفی می شوند. عملکرد و سخنان این دسته از افراد را نمی توان به عنوان قاعده و اصلی برای کلیت یک مکتب عنوان کرد. مثلا در جهان تصوف، اصل و قاعده بر عدم دخالت در امور سیاسی/حکومتی است و حال اگر یک درویش خود را مشغول این امور کرد، برخلاف قاعده مکتب و مرام خود عمل کرده است و عمل او را نمی توان میزان تصوف و درویشی دانست.

مدح فقر و نداری

در صورتی که در بینش و نگاه انسان، مسائلی چون ثروت، اقتصاد شکوفا، رفاه، توسعه و مدنیت؛ مذموم و ضد ارزش تلقی شود، بدون تردید در جهت به دست آوردن آنها توفیقی نخواهد یافت. انسانی که فقر و نداری را ارزش دانسته و دارایی و ثروت را شرارت و سیاهی می خواند، اساسا تلاشی برای رسیدن به ثروت (اعم از ثروت مادی و غیر مادی) نخواهد کرد. جریان تصوف، از جمله مکاتبی است که فقر و فاقه و نداری را ستوده و آن را به مثابه یک ارزش برای تعالی و عرفان معرفی می کند «الفقر فخری»^[17]عین القضات همدانی، تمهیدات، ص20و این طرز تفکر اگر در آحاد مردمان یک جامعه رسوخ کند آن را به خاک مذلت می نشاند.

فقر در سلوک صوفیه

فقر در تصوف هم از جنبه فکری و نظری و هم عملی، کاربرد دارد. از جنبه عملی، فقر یکی از مقامات طریقتی و سلوکی به حساب آمده است. خواجه عبدالله انصاری از بین یکصد مقام عرفانی، مقام فقر را چهل و هشتمین مقام می داند.^[18]انصاری، منازل السائرین، ص87

سالک در این مرحله با نفی ماسوی‌الله و اظهار نیازمندی محض به آستان غنی مطلق، بندگی خویش را به نمایش می گذارد. اما نفی ما سوی الله یعنی علاوه بر اینکه به مظاهر دنیا و متنعمات دنیوی پشت می کند هرچه از دنیا دارد را بخشیده و از دست بدهد تا هیچ وابستگی به غیر خدا نباشد. از میان تمام ماسوی الله، پست ترین و حقیر ترین آنها دنیا و مافیها می باشد لذا علم دنیاداری و عمران دنیا را علم بنای آخور می دانند^[19].مولوی، مثنوی، دفتر پنجم، ابیات 566 و 573، دفتر چهارم ابیات 1519 تا 1520 و هرگونه تلاش برای رسیدن به یک زندگی بهتر و موسع تر، عاقبت گرفتاری در فتنه ای عظیم و سرگردانی در بیقوله های جهنم را به دنبال خواهد داشت. هر کدام از پست ها و مناصب اجرایی و حتی تصدی نقش های اجتماعی (که برای بهبود زندگی دنیوی مردم و رفع گرفتاری دنیوی آنها تلاش می کنند) ابوابی به سوی دوزخ هستند.^[20].سید جواد طباطبائی، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی ایران، ص 174 و 179

تفسیر توکل، به بی کاری و بی عاری

بی‌کاری و بی عاری و پرسه زنی و گدایی کردن، عملی ناپسند نزد تمامی ملل به حساب می آید با این حال بسیاری از صوفیان در طول تاریخ گرفتار این رفتار سوء بوده و در اشاعه این معضل اجتماعی سهیم بودند. اصحاب تصوف برای انتساب این کجی ها به اسلام، به بحث توکل چنگ زدند و نام این کار خود را توکل به حق تعالی و چشم پوشی از جهان گذاشته و بدان مباهات و افتخار می کردند.

توکل در متون وحیانی هرگز را با جهد و کوشش و توجه به اسباب ظاهری تنافی ندارد بلکه توکل یعنی انسان، خدای متعال را مسبب الاسباب دیده و چشم امید از دیگران ببندد و عاجزانه از پروردگار بخواهد که حوائج و نیازهای او به وسیله اسباب ظاهری و دنیوی رفع شود و در صورت عدم برآورده شدن حوائج نیز حکمت الهی را پذیرفته و سخنی بر خلاف اراده حق تعالی نگوید.

باور صوفیه به ترک دنیا

صوفیان معتقد بودند تلاش برای کسب روزی و عرق ریختن و زحمت کشیدن برای کسب مال، با توکل به خدا و ایمان به رزاقیت حق تعالی تنافی دارد. از سوی دیگر آنها برای ادامه حیات ناچار به نان و مالی ولو اندک و ناچیز بودند لذا برای به دست آوردن آن، دست گدایی به سمت خلایق دراز کرده و از مردمان رهگذر نان و پول طلب می کردند و جالب اینجاست که همین مردم که برای گذران زندگی مشغول کسب و کار بوده و شرافتمندانه از زور بازوی خویش ارتزاق می کردند «اهل دنیا» لقب داده و می گفتند آنها حقیقتا به پروردگار عالم توکل ندارند.  حلاج می گوید: «در دنیا هیچ حرفت نیست نیکوتر از گدائى کردن» روزبهان بقلی بعد از نقل این سخن می گوید: «یعنى بر صوفیان دریوزه کردن نیکوست». ^[21]روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ص 437

مبالغه صوفیان در بحث توکل به حدی است که حتی عادی ترین و ضروری ترین امور زندگی را نیز بر خلاف توکل می دانند، به طوری که هیچ وقت در طلب غذا و لباس و پناهگاه نبوده و برای تسکین درد و معالجه بیماری، دارو به کار نبرده اند و فقر اختیاری، بیکاری و عدم پذیرش مسئولیت را توکل نامیده اند. ابن عربی درباره مساله توکل، از استاد خود ابومدین مغربی نقل می کند: «استاد ما به طور کلی دست از کسب و کار کشیده بود و همواره در جای خود می نشست و منتظر رسیدن روزی از جانب خدا می شد وی هر هدیه و کمکی را از هرکس قبول می کرد» ^[22]جامی، نفحات الانس، ج1، ص 97. ابن عربی، فتوحات مکیه، ج1، ص 288 و 388

عدم استفاده از ابزار و اسباب ظاهری صرفا به پرهیز از دارو و درمان خلاصه نمی شد بلکه حتی دفع یک آسیب و بیماری و ضرر را نیز در بر می گرفت. احمد بن خضرویه بلخی می گوید: «یک بار با پای پیاده و با توکل به خدا به حج رفتم، کمی راه رفته بودم که ناگاه خاری در پایم رفت، اما بیرون نیاوردم، زیرا گفتم توکلم باطل می شود، پس به راهم ادامه دادم اما پایم آماس کرد و باز هم آن خار را بیرون نیاوردم، لنگان لنگان به مکه رسیدم و حج را به جای آوردم و بازگشتم، در بین راه از پایم خونابه بیرون می آمد و من با سختی راه می رفتم، مردم که مرا دیدند، آن خار را از پایم در آوردند».^[23]. عطار نیشابوری، تذکره الاولیا، ص 305

تحقیر علوم و دانش های بشری

مبنای معرفت شناسی صوفیه، مطلق پرداختن به دانش، معرفت و علم را پرداختن به ظواهر امر و غفلت از باطن و معنا می داند. درحالیکه علوم از جمله علوم تجربی و انسانی، پایه هر تمدن و مدنیت و پیشرفتی را برای جوامع رقم می زند.

در روگاز شکافت اتم و انقلاب تکنولوژی و صنعت، که سروری و حکم رانی بر جهانیان تنها در گرو پاسداشت علم و دانش و تعلیم فنون مختلف و علوم متعدد و گسترش دانشگاه ها و مراکز آموزشی بوده و افتخار هر ملتی به سابقه علمی و فکری و تعداد دانشمندان و حکمای آن دیار به حساب می آید، ترویج مکتب و تفکری که با افتخار از کتاب سوزی و کتاب شویی یاد می کند، تا چه اندازه می تواند مردمان کشوری را از قافله علم و دانش عقب رانده و با غوطه وری در عالم اوهام و خیالات و خزیدن در گوشه خانقاه و جهل مفرط در تمام ابواب دانش، زمینه ای مناسبی برای تسلط بیگانگان بر جان و مال و ناموس آنها را فراهم آورد؟ یکی از مظاهر تمدن غربی، مساله پیشرفت در علوم و صنایع گوناگون است و آنها با همین پیشرفت ها بود که توانستند بر جهانیان تفوق یافته و ملل دیگر را مستمعره خود کنند.

مخالفت صوفیه با علم

فرار از قیل و قال مدرسه و دوری جستن از علم آموزی و حرکت در مسیر معرفت و دانش  از نخستین و مهم ترین باورهای صوفیانه بوده و می باشد و اساسا لازمه رسیدن به کشف و شهود و معرفت صوفیانه منوط به کنار زدن حجاب علم و معرفت است.^[24]ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج2، ص 523

مولوی می گوید:

خرده کاری‌ های علم هندسه ****یا نجوم و طب و جبر و فلسفه

که تعلق با همین دنیاستش ****ره به هفتم آسمان برنیستش

این همه علم بنای آخور است ****که عماد بود گاو و اشتر است

بهر استبقای حیوان چند روز ****نام آن کردند این گیجان رموز^[25]مولوی، مثنوی، مولوی، ص541

به عنوان مثال یکی از نویسندگان این مکتب تصریح دارد که اگر انسان اهل تعقل و تفکر شود، باب کشف بر او منسد می شود:

«چون تجرد تام و توجه کلی به قلب به سوی عالم علوی شود، بدون پیروی عقل و استعمال قوه مفکره، ظهور صور خیالیه در حضرت خیالیه قوی تر و روشن تر خواهد بود.مراقبت، ابواب غیب را به روی انسان می گشاید.[ولی]توجه به مفکره، طریق اندیشه را می گشاید ولی درِ کشف را می بندد.»^[26]حسن زاده آملی، ممِدّ الهِمَم در شرح فصوص الحکم، ص۳۰۷

خرافه گرایی

خُرافات، جمع خُرافه و در عربی به معنای سخن دروغ اما با نمک (مُسْتَملَح) آمده است. خرافه نام مردی از قبیله عُذْرَه بود که بنابر روایات، جنّیان او را ربودند و او پس از بازگشت به قبیله خود، حکایاتی شگفت‌انگیز از مصاحبتِ خود با جنّیان نقل می‌کرد.^[27]ذیل «خرف»، ابن‌منظور، لسان العرب، ج۹، ص۶۶.از آن‌جا که مردمان سخنان او را باور کردنی نمی‌یافتند، به‌تدریج، هر سخن عجیب و ناپذیرفتنی را «حدیث خرافه» نامیدند.^[28]جاحظ، عمروبن بحر، کتاب‌الحیوان، ج ۶، ص۲۱۰، ج۱، ص۳۰۱

بعد از این، به هر اعتقاد و سخن بی پشتوانه و نامعقولی «خراقه» اطلاق کردند. در منابع دوره اسلامی و قرآن کریم واژه اساطیر استعمالی مشابه خرافه دارد.^[29]یاقوت حموی، معجم البلدان، ج ۲، ص ۵۴۵، ج۱، ص۲۹۳، ج ۴، ص۷۳۳ پیشوایان دین، نخبگان سیاسی و اجتماعی و علمی و عالمان دینی همواره به مخالفت با خراقه دست یازیده اند و جامعه شناسان یکی از مهم ترین علل انحطاط و عقب ماندگی جوامع را ، گرایش به خرافه دانسته اند.

در فرهنگ و سنت مسلمانان، بستر های متعددی برای ترویج خراقه وجود دارد که از مهم ترین آنها، بستر عرفان و تصوف است.

ترویج خراقه در بستر تصوف

برخی از اصول ثابت در تصوف، به ترویج خراقه باوری می انجامد. از جمله مهم ترین این اصول، مبانی معرفتی آنهاست. توضیح بیشتر اینکه از مهم ترین موانع شکل گیری خرافه در هر جامعه، منطق و خرد است لذا به هر میزان که عقل و منطق تضعیف شود، خرافات در جامعه ای تکثیر خواهد شد. معرفت شناسی صوفیه مبتنی بر کشف و کرامت است و سلوک عرفانی با نگرش عقلانی و تجربی در کشف حقیقت معارضه دارد. تصوف، کارخانه خرافه سازی است زیرا هرکس، با استناد به ذوق و شهود شخصی خویش، خدا، خلق یا موجودی را به تصویر می کشد و بدان باور پیدا می کند و حقیقت را همان می پندارد. روزی نیست که ذکری یا وردی جدید از اصحاب تصوف ساخته نشود یا باور موهومی درباره خدا و جهان خلقت بیان نشود. مثلا روزبهان بقلی (م606ق) از بزرگ ترین صوفیان قرن ششم، معرفت خود به الله را چنین خرافه گونه توصیف کرده است: «خدا را در کسوت چوپانان دیدم که دوکی در دست داشته و با آن عرش را می رشت. وی لباسی از پشم سفید خشن بر تن داشت. با خود گفتم این نوعی تشبیه است و خدای تعالی از این نوع تصورات منزه است. چگونه می توان گفت که او خدای زمین و آسمان است. پس عرش را دیدم که چون مویی در دوک او پیچیده بود، دهشت زده و هراسان در دریای عظمت حق غرق شدم سپس از من غائب شد»^{[30]روزبهان بقلی، کشف الاسرار، ص 115}

دکتر یحیی یثربی می نویسد :

«عرفان، هستی سوز است، چون عقل گریز و خردستیز بوده و با هویت و اعتبار انسان ها ناسازگار می باشد. زندگی اجتماعی برای آن است که انسان ها از امنیت و آسایش بیشتری برخوردار شده، زندگی راحت تری داشته باشند، اما یک عارف سالک هرگز به این گونه مسائل فکر نمی کند. او به دستور مرشد خویش، مدام باید سختی بکشد و از لذت های زندگی دوری جوید. آیین به جای عقل؛ در همه مکتب های غیرعقلانی، از آنجا که زندگی جدی گرفته نمی شود و به معرفت انسان نیز بها داده نمی شود، مدام از خردورزی درباره جهان و مسائل زندگی انسان دوری جسته، انسان را به اجرای آیین های مختلف خالی از هرگونه عقل و اندیشه وادار می سازد. عرفا نیز، مانند همه پیروان مکاتب غیرعقلانی دیگر، چون به مسائل زندگی فکر نمی کنند، وقت خود را صرف اجرای آیین های گوناگون، از قبیل انواع اوراد و اذکار می کنند. آنان مدام از مسائل جدی زندگی فاصله گرفته و به خلوت و انزوای خویش می خزند.»^[31]یثربی، سید یحیی، فریب سراب، ص 251

مبلغان و مدافعان عرفان و تصوف، با منتسب ساختن عقائد خرافی به عرفان و پوشاندن جامه تقدس بر آن اعتقاد، اجازه ورود و نقد و بررسی به دیگران را نمی دهند و از عرفان، دژی مستحکم و استوار برای پاسداری از عقائد خرافی می سازند. کتب و آثار منسوبان به نحله های عرفانی و صوفیانه به ویژه کتب شرح حال بزرگان عرفان مملو از سخنان خرافی و غیر قابل دفاع است که تنها تحت سایه یک چتر حمایتی قوی چون عرفان و معنویت می توانند در اندیشه پیروان خود حضورشان را تضمین کنند.

ترویج فرقه گرایی

فرقه گرایی همچون فحشا، رشوه، اعتیاد، نا امیدی، بی قانونی و نا امتی از مهم ترین بیماری ها و معضلات جوامع دینی است که روندی رو به رشد و گسترش دارد. فرقه ها گروه هایی هستند که با فاصله گرفتن از اعتقادات رایج و مرسوم در یک جامعه به تدریج به انزوا کشیده می شوند و ماهیت خویش را در انفکاک و جدایی از بدنه جامعه تعریف می کنند. این جدایی از جامعه، هم در مسائل اجتماعی و هم سیاسی و هم فرهنگی جاری شده و آسیب های متعددی را به یکپارچگی جامعه وارد میکند.

تصوف و فرقه گرایی

سلسله ها یا طریقت های صوفیه در گذر زمان، ماهیت و ساختار «فرقه ای» پیدا کردند به همین جهت امروزه از طریقت های صوفیه با عنوان «فرقه» یاد شود. اما یک فرقه چه شاخصه ها و ویژگی هایی دارد؟

چهار شاخصه جریان های فرقه ای عبارت است از :

1.پیروی تام از سرکرده فرقه؛

2. تبعیت تام از ساختار و قوانین فرقه ای؛

3.شستشوی مغزی و محدود سازی قوه تفکر؛

4.انحصار گرایی در جامعه و متمایز شدن از دیگران.

فرقه ها، معمولا حول محور یک «شخصیت» یا «اشخاصی» شکل می گیرند و خود را در تمام امور و شئون زندگانی تابع محض و تسلیم آنها می کنند. رهبر فرقه، آداب و رسوم منحصر به فردی را پایه گذاری کرده که به مثابه ساختار و قوانین فرقه به حساب می آید و از پیروانش التزام کامل به این رسوم را انتظار دارد. هرکدام از پیروان فرقه در یک نظام سلسله مراتب و هرم خاصی قرار داشته و وظائف مشخصی بر عهده هرکدام است. جمعیت پیروان فرقه، به صورت دائم تحت نظارت فکری و شستشویی مغزی قرار می گیرند تا خلاف منویات و دستورات رهبر فرقه حرکت و عمل نکنند و چنین وانمود می شود که در سرتاسر جامعه و حتی جهان تنها پیروان آن فرقه، اشخاص برگزیده بوده و مورد عنایت خاص خدا هستند و دیگر مردمان همگی در مسیر ضلالت هستند لذا باید از آنها در اجتماع دوری کرد. در این راستا تا جایی که امکان دارد نسبت به قوه عقل و تفکر بدگویی می شود و پیروان خود را به احساس های درونی و امیال باطنی سوق می دهند تا مبادا عقلانیت پیروان، آنها را از فرقه خارج سازد.

تمامی این شاخصه ها در طرائق و سلاسل صوفیه هم به وضوح دیده می شود. هرکدام از فرقه های صوفیه، بر محور یک شخصیت یعنی «قطب» تشکیل شده اند. اولین و مهم ترین وظیفه پیروان فرق صوفیه، بیعت با قطب و تبعیت محض و تام و تمام از او در تمام شئون دینی و دنیوی است. فرقه های صوفیه تنها خود را مصداق اهل سر و اهل باطن و برگزیدگان جهان و عصاره آفرینش خوانده و مدعی اند دیگران همه اهل ظاهر و غرق در مادیات اند و از حقیقت بی خبر اند. در هر کدام از فرق صوفیه، سلسله مراتب قدرت و درجه بندی رتبه و مقامات هر فرد و وظایف آنها (از قطب و شیخ المشایخ تا فقیر) کاملاً مشخص است. هرکدام از طریقت های صوفیه، دارای قوانین و آداب و رسوم مشخصی هستند که «طریقت» نام دارد و این رسوم معمولا در هرفرقه ای تفاوت هایی ولو جزئی و ناچیز دارد تا تمایز بین طریقت ها حفظ شود. یک درویش از بدو ورود به فرقه، باید تشریفاتی را به جا آورد و در جلسات و مراسم های فرقه ای حضوری دائم و مستمر داشته باشد و دستورالعملی که از قطب برای سیر و سلوک می گیرد را مو به مو دنبال کند.

حفظ اسرار و باورهای فرقه ای، محافظت از کیان فرقه و مقابله با مخالفین از اهم وظایف یک درویش شمرده می شود. ذهن، باورها و حتی افکار درویش با جزئیات و وسواس خاصی، تحت نفوذ، مدیریت و خط دهی رهبران فرقه است و تمام روابط ریز و درشت او با اجتماع و حتی اعضای خانواده به دقت کنترل می شود به طوری که تماس با هر فردی و میزان تعامل او با دیگران هم با اطلاع و اذن رهبران فرقه صورت می گیرد. نهایتاً در صورت رخ دادن کوچک ترین اشتباه و تخطی نسبت به هرکدام از رسوم و دستورالعمل های فرقه ای، به سرعت اخراج و طرد شده یا با یک درجه تخفیف، صرفا مورد تنبیه و توبیخ قرار می گیرد.  صوفیان همچنین با مذمت عقل و عقلانیت و چوبین خواندن هرگونه استدلال و برهان، سعی دارند مخاطبین را در وادی وهم و شهود حفظ کرده و با همین ابزار آنها را مورد شستشوی مغزی قرار می دهند.^[32]رک: 2.رک: الهامی، داوود، فرقه های ذهبیه، اویسیه و خاکساریه، نشر مکتب اسلام، بهار 1380ش، قم. گراملیش، ریچارد. … ادامه پاورقی

منابع:

• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، 15جلد، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، 1414ق
• ابن عربی، محیی الدین، الفتوحات المکیه، اربع مجلدات،دار الصادر، چاپ اول، بیروت، بی تا.
• ابن عربی، محیی الدین، عنقاء مغرب فى ختم الاولیاء و شمس المغرب‏، عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى الدرقاوى‏، دار الکتب العلمیه، بیروت‏، 1426 ق‏
• الهامی، داوود، فرقه های ذهبیه، اویسیه و خاکساریه، نشر مکتب اسلام، بهار 1380ش، قم.
• ابن عربى، محیى الدین، مجموعه رسائل ابن عربى، 2جلد، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت‏،‏ ‏، 1367ق
• ابن عربى، محیى الدین، الفتوحات المکیه، سفر ۱ـ۳، (عثمان یحیی) قاهره ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م
• ابن عربی، محیی الدین، مجموعه رسائل ابن عربی، 3 جلد، دار المحجه البیضاء، بیروت،چاپ اول،، 1421ق
• ابن عربى، محیى الدین‏، انشاء الدوائر، تصحیح مهدى محمد ناصر الدین‏، 1جلد، مطبعه بریل‏، لیدن‏، 1336ق
• ابن عربی، محیی الدین، فصوص الحکم. نشر دار احیاء الکتب العربیه، چاپ اول قاهره، 1946 م
• انصارى‏، خواجه عبد الله، منازل السائرین‏، على شیروانى‏، دار العلم‏، تهران‏، 1417 ق‏
• بقلی، روزبهان، کشف الاسرار، مولی، تهران، 1393ش
• جامی،عبدالرحمن، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح جلال الدین آشتیانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1 جلد، چاپ دوم، تهران، ، 1370ش
• مولوی، جلال الدین محمد بلخى.مثنوى معنوى، 1جلد، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى – تهران، چاپ: اول. 1373ش
• حافظ، شمس الدین محمد، دیوان حافظ، زوار، تهران، 1385ش
• یثربی، سید یحیی، فلسفه عرفان: تحلیلی از اصول، مبانی و مسائل عرفان، بوستان کتاب، قم، 1394ش
• طباطبایی، سید جواد، دیباچه ای بر نظریه انحطاط، تهران، نگاه معاصر، 1380ش
• قمى، عباس‏، سفینه البحار، اسوه‏، قم‏، 1414 ق‏
• فرید الدین عطار نیشابورى‏، تذکره الأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، 2 جلد، مطبعه لیدن‏، چاپ اول، 1905 م‏
• قشیری ، ابوالقاسم عبد الکریم‏. الرساله القشیریه. مصحح: عبد الحلیم محمود / محمود بن شریف‏. انتشارات بیدار. قم‏. 1374ش
• مستملى بخارى،اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، 5جلد، انتشارات اساطیر – تهران، 1363ش
• کلاباذى‏، ابو بکر محمد بن ابراهیم. التعرف لمذهب التصوف‏. مطبعه السعاده. مصر. 1933م‏
• جامی، عبد الرحمن، نفحات الأنس، ولیام ناسولیس، مولوى غلام عیسى، عبد الحمید، مطبعه لیسى‏ کلکته، 1858م
• طباطبایی، سید جواد، دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایرانی، نگاه معاصر، تهران، 1386ش
• صفی علیشاه، حسن، عرفان الحق، صفی علیشاهی، تهران، 1371ش
• سروش، عبدالکریم، قصه ارباب معرفت، موسسه صراط، چاپ دوم 1373ش
• رقعی، سید ابوالفضل، التفتیش در مسلک صوفی و درویش، بی نا، بی تا
• جاحظ، کتاب الحیوان، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1424ق
• گراملیش، ریچارد. طریقت های شیعی ایران. ترجمه شیرین شادفر. نامک. تهران. 1399ش.
• مارگارت سینگر، ترجمه ابراهیم خدابنده، فرقه ها در میان ما، ماهریس، تهران، 1401ش
• سروش، عبدالکریم (حسین حاج فرج دباغ) قصه ارباب معرفت، صراط، تهران، 1388ش
• عین القضات، همدانی.تمهیدات. عفیف عسیران، نشر منوچهری، چاپ هشتم 1389هـ ش،
• ،فریب سراب یحیی، یثربی، فروغ فردا، قم، چاپ اول 1397ش
• یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار الصادر، چاپ دوم، 1995م