پیشینه وحدت وجود در آئین ها و مکاتب غیر اسلامی

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

خداشناسی شهودی و باطن گرا در بسیاری از مکاتب عرفانی دنیا، شاخصه های مشترکی دارد. از جمله این شاخصه ها، بحث اتحادانگاری و وحدت پنداری مخلوقات با خالق است که در اسلام آن را وحدت وجود می نامند.

اهمیت و ضرورت

بررسی پیشینه نظریه وحدت وجود در مکاتب و ادیان غیر اسلامی از دو جهت اهمیت دارد:

1. تبیین نقاط اشتراک تصوف با دیگر مکاتب فکری و عرفانی جهان، به تسهیل مراودات و مبادلات فرهنگی بیشتر می انجامد.
2. صوفیان مسلمان نظریه وحدت وجود را حاصل عالی ترین افکار بشری می دانند اما خواهد گفت که وحدت گرایی نه تنها چنین پیشینه و سابقه ای ندارد بلکه رد و نشانه هایی از آن را در میان بدوی ترین و بسیط ترین اقوام جهان در شرق و غرب جهان می توان پیدا کرد.

مفهوم وحدت وجود

ابن عربی اندلسی در قرن ششم نظریه ای در توحید مطرح کرد که بعدها به وحدت وجود مشهور شد. این نظریه یک پیش فرض دارد که عبارت باشد از اینکه «وجود دارای واقعیت عینی و خارجی است»

بر همین اساس، نظریه او بر این دو اصل استوار است:

1-انحصار هستی و وجود به خدا

2-نفی وجود از ماسوی الله

طبق این دیدگاه، عالم هستی چیزی جز وجودی واحد نیست که این وجود واحد، همان حقیقت یک پارچه و بسیط ذات خداست. پس در سرتاسر هستی، یک شخص و یک موجود و یک وجود بیشتر نیست که آن هم خدای تبارک و تعالی می باشد.

خدای تعالی یگانه واقعیتِ عالم هستی است و بقیه موجودات با همه کثرت و تعددشان ذاتاً باطل، معدوم و موهوم اند و غیریت خدا با دیگران تلبیسی بوده و موجود پنداشتن کثرات حاصل قصور در معرفت و درک آدمی است.^[1]کاشانی، عبد الرزاق، شرح فصوص الحکم، ص145

تمام اشیائی که در عالم هستی به چشم انسان می آیند به عنوان طوری از اطوار و تعینتی از تعینات و شأنی از شئونات اعتباری وجود واحد خدا هستند که هیچ شدت و ضعفی در حقیقت و وجود خویش ندارند و صوفی بعد از زدودن غبار از قلب خویش و ترک تعلقات، این حقیقت و وحدت محضه را که در مقام نظر و تعقل حاصل نمی شود، شهود و وجدان خواهد کرد. ^[2].ابن عربی، فصوص الحکم، ص 7

یونان باستان

تلاش برای ارجاع کثرات عالم به امری واحد سابقه ای دیرینه در تاریخ فکر فلسفی دارد و فلسفه یونان و روم باستان نخستین کسانی بودند که با طرح نظریه خمیر مایه و ماده الواد یا آرخه (ARCHE) ، به دنبال ارجاع کثرات به وحدت و خوانشی وحدت انگارانه از عامل هستی بودند.^[3]فروغی، محمد علی. سیر حکمت در اروپا، چاپ چهارم. تهران. ج۱ ص۱۵

آنها برای تبیین این وحدت مدعی بودند که تمام کثرات از یک ماده اصلی بوجود آمده است. این ماده اصلی نزد هر فیلسوفی ماهیت متفاوتی داشت. طالس آن را «آب» و آناکسیمندر آن را «هوا» و یا فیثاغورس «عدد» و هراکلیتوس آن را «آتش» معرفی می کرد.^[4]کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج1، ص 52 اما پارمنیدس Parmenides نخستین فیلسوفی بود که بنیاد و منشأ جهان را «وجود» یا «موجود»، (being) معرفی کرد.^[5]کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج1، ص 61

فلوطین و وحدت وجود

این سیر تکامل فکری ادامه پیدا کرد تا رشته امور به دست فلوطین (240 م) رسید. پایه و اساس نظریات فلوطین و فلسفه نوافلاطونی مبتنی بر وحدت وجود است.^[6]فارغ از مساله وحدت وجود، مفهوم وحدت امری محوری در نظریات و آراء فلوطین به شمار می آید. هر مرحله از نظام تشکیکی … ادامه پاورقی او حقیقت نخستین را واحد می داند و احدیت را منشا کل هستی می شمارد. تمام موجودات تراوش و فیضانی از همان مبداء نخستین و مصدر کل است و غایت وجود هم بازگشت به سوی همان مبدا است که در قوس نزول، عوالم روحانی و جسمانی را ادراک می کند و در قوس قعود به حس و تعقل و اشراق و کشف و شهود نائل می شود»^[7]فروغی، محمد علی، سیر حکمت در اروپا، ج1، ص 85  فلوطین می گوید: «او در همه جاست و در هیچ جا نیست … اگر او در هیچ جا نیست، پس از هیچ جا چیزی بر او افزوده نمی شود و اگر همه جا است، پس با تمام بزرگی خود در همه جا است و از این و همه جا، خود اوست.»^[8]فلوطین، دوره آثار فلوطین، ص 1066

از منظر فلوطین، واحد یگانه ای است که از هر گونه کثرتی به دور است و موضوعِ، محمول مثبت یا منفی قرار نمی گیرد و فراتر از همه موجودات است و اگر به او اوصافی چون واحد یا خیر را نسبت می دهند، تسامح و مجاز خواهد بود. برخی از ویژگی های احد عبارت است از : وحدت غیر عددی،^[9]فلوطین، نه گانه ها، انئاد 2، رساله2، فصل 10 فوق هستی بودن،^[10]احد، خود وجود نیست و از همین روست که می تواند منشا همه موجودات باشد. یکی از وجوه مهم اختلاف نظریه وحدت وجود … ادامه پاورقی بساطت مطلق، عدم تناهی و اطلاق، تعالی و تنزیه، تجرد از زمان و مکان، توصیف ناپذیری، بیان ناپذیری، ادراک ناپذیری، مطلق و غیر متعین، حضور همه جایی احد، نامحدود بودن و …. ^[11]. سعید رحیمیان، فیض و فاعلیت وجودی از فلوطین تا صدر المتالهین، ص 40 -46 به عقیده وی، آنچه برتر و بر فراز عقل است، واحد می باشد. اعجوبه ای درنیافتنی که درباره اش حتی نمی توان گفت «هست»^[12]امین، سید حسن، وحدت وجود در فلسفه و عرفان اسلامی ، ص 11. فروغی، سیر حکمت در اروپا، ج1، ص۶۹ و گرنه صفتی را به او نسبت داده ایم.^[13]. فلوطین، دوره آثار، ترجمه محمد حسین لطفی، ص 1085. همچنین ص 1086 و 1028 و 705 و 728 و 1085

تنها همین ویژگی بساطتی که فلوطین برای احد بر می شمارد که بعدها تحت عنوان قاعده «بسیط الحقیقه» (بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس بشیء منها، موجود بسیط همه اشیاء است و در عین حال هیچ یک از آنها نیست) از آن یاد شد، موجب شد که بسیاری از محققین فلوطین را قائل به وحدت وجود معرفی کنند.^[14]غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، ج2، ص 102. فروغی، سیر حکمت در اروپا، ص 86. بدوی، فلوطین عند العرب، ص 132 و 196

ادیان هند باستان

مکاتب مختلف آیین هندو اگرچه غالباً شرک آلود و مبتنی بر چندخدایی (polytheism ) است اما در عین حال، انگاره وحدت وجود در متونی که صبغه های عرفانی بیشتری دارد مثل بخش آخر کتاب وداها (ریگ ودا) Rig-Veda قابل ردیابی است.^[15]. البته در کتاب های وداها بیش از دو هزار نوع خدا یافت می‌شود. خدای وداها جنگ دارند و دزدی و خیانت و ازدواج و … … ادامه پاورقی در وداها آمده است : ” هستی یکی است و شعرا آن را بسیار گویند.”^[16].شایگان، ادیان و مکاتب فلسفی هند، ص 107 و 312 و 333  همچنین در کتاب های مقدس این آیین موسوم به اوپانیشادها Upanisade ^[17]اوپانیشاد ها قسمت آخر وداها هستند و به همین علت ودانتا یا پایان وداها خوانده می شوند. «اوپانیشادها در حقیقت … ادامه پاورقی که پیوست کتب وداها و متاخرترین جز آن است نیز نیز تفکر وحدت گرا نمود بیشتری دارد.^[18]ابوریحان بیرونی، تحقق ماللهند، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر، 1363، ص 20

هند دارای 6 مکتب بزرگ فلسفی با گرایش ها مختلف است که نظریه همه خدایی یا Pantheism با تقریرهای مختلفی در برخی از این مکاتب یافت می شود.^[19]. مکتب فلسفی در هند به معنای مرسوم عقل گرایی و برهان و استدلال محوری نیست بلکه فلسفه به معنای حکمت و نظام فکری … ادامه پاورقی  از میان این مکاتب و انظار، مکتب ودانتا vaedanta حاوی تعلیمات عرفانی وداها بوده و به ویژه نحله ادویتا ودانتا Advita (ودانتای وحدت گرا)^[20]Non-duality تقریری که از پانتئیسم ارائه می دهد بیشترین شباهت و نزدیکی را به مباحث وحدت وجود و موجود Panentheism  یا پانن تئیسم در تصوف اسلامی دارد. محور مکتب ودانتا نیز کتابی به نام برهماسوترا Brahmasutraاست^[21]. در باره مولف این کتاب اتفاق نظری وجود ندارد. ظاهرا مولف این کتاب یک شخصیت تاریخی نیست و آن را به یک شخصیت … ادامه پاورقی که شرح و تفسیر شانکارا Adi Śankara (788-820م ) بر این کتاب آشکارا از نظریه وحدت شخصی وجود س خن گفته است لذا برخی از عرفان پژوهان، شانکارا را به مثابه شخصیت محیی الدین ابن عربی در آیین هندو می دانند. ^[22]تفسیرهایى که شارحین مکتب ودانتا از رابطه آتمن و برهمن بیان کرده اند، بسیار متفاوت است. از طرف شارحانى همچون … ادامه پاورقی

والتر استیس می گوید:

«اوپانیشاد ها، که فلسفه های بعدی نظیر شانکارا و رامانوجا عمدتا مبتنی بر آن است، زبانی دارد که اگر صرفا به منطوقش توجه شود، قائل به یکسانی و یگانگی خدا و جهان است»^[23]استیس، عرفان و فلسفه، ص 215

در فلسفه ودانتا با تفسیر شانکارا، پذیرفته اند که اصل واحد و جوهر ثابتی در ورای ظواهر ناپایدار دنیا وجود دارد که از آن با عبارت هایی چون “آتمان”، “جیوا” و “پوروشا” یاد می کنند. این اصل واحد فراگیر که ذاتاً پاک و بی آلایش است توسط پرده اوهام و خیال (Maya) و نادانی (avidva) فراگیر، تاریک و کدر گشته و آن حقیقت واحد را در پس هزاران پرده لطیف و کثیف پنهان نموده است.^[24]. انسان جزء و ذرّه اى از کلى است که در آرزوى پیوند با آن است و آن کل نیز جداى از خود او نیست. خداى هندیان «درونى» … ادامه پاورقی تارو پود عالم از رشته تعینات عینی و ذهنی بافته شده است و آن را به عبارت های مختلف، چون پراکریتی و مایا نام نهاده اند.^[25]شایگان، داریوش،  ادیان و مکتب های فلسفی هند، ص 668-675 سالک باید با ریاضت و تزکیه نفس، تلاش کند که این اوهام و جهالت را کنار زده و سریان خدای واحد برهمن در تمام عالم را شهود کند. به مرحله ای که در اوپانیشاد آمده است: «چون انسان غیر از او چیزی نبیند ، نشنود و نداند آن حقیقت و برهمن است»^[26]شایگان، داریوش، ادیان و مکاتب فلسفی هند، ج2، ص 852

مسیحیت

توحید مسیحیت مبتنی بر تثلیث (الوهیت پدر، پسر و روح القدس) است و این تثلیث و تجسد الوهیت، در سنت رسمی این دین بر محور نظریه اتحاد و حلول قابل تبیین است (اگرچه مسیحیان از پذیرش حلول سر باز می زنند).

از نظر مسیحیان، انسانی که ذاتا گناهکار است بدون واسطه نمی تواند به لقاء خدای پدر برسد و مسیح و ماجرای فدیه شدن او نقش همین میانجی و رابط را دارد. البته آنها مسیح را نیز خدای متجسد می دانند لذا حیات نفس انسان در مسیح و تلاش برای غرق شدن در او، به نوعی فناء فی الله را باز می نماید. ^[27]استیس، عرفان و فلسفه، ص 112برنارد مک گین، درباره عرفان مسیحی، ص 126کاکائی، قاسم، وحدت وجود به روایت ابن عربی و … ادامه پاورقی

در حوزه عرفانِ مسیحیت اما به دلیل پیوند عمیق مفاهیم فلسفه نوافلاطونی با تعابیر اتحاد انگارانه کتاب مقدس، برخی از الهیدانات برجسته سخن از وحدت نفس یا جهان با خدا را به میان آوردند. فلاسفه ای چون آنلسم، آلبرت کبیر و آکویناس با توسعه مفاهیم فلسفی و تنقیح اصولی چون قاعده بسیط الحقیقه، و نیز با تحلیل اصل علیت، راه را بر استعمال هرچه بیشتر تعابیر وحدت انگارانه عرفانی باز کردند. آکویناس می گوید:  «خدا در همه چیز است نه اینکه واقعا جزء ذات آنها باشد و نه آنکه عارض آنها… چون خدا عین وجود است… مادامی که شیئی وجود دارد خدا در آن حضور دارد »^[28]Thomas Aquinas, the summa theologize, vol. 1, translated by father of the English Domicican Province, 19th Printing, The University of Chicago, 1971, p: 35 (1.8.1).«خدا با ذات خویش در همه چیز است، زیرا او علت همه چیز است و چنانکه گفتیم علت در معلول حاضر است».^[29]Thomas Aquinas, the summa theologize, vol. 1, translated by father of the English Domicican Province, 19th Printing, The University of Chicago, 1971, p: 34 (1.8.1).

اکهارت و وحدت وجود

تا اینکه مایستر اکهارت (۱۲۶۰–۱۳۲۷ م) با تبحری که در علم فلسفه داشت به صراحت نظریه وحدت و موجود را در تبیین خداشناسی مسیحیت مطرح کرد و سعی داشت معضل تبیین تثلیث را با این نظریه رفع نماید. به همین جهت است که در مطالعات تطبیقی، «اکهارت» در مسیحیت، «شانکره» در عرفان هندو و «ابن عربی» در تصوف را با همدیگر مقایسه می کنند زیرا انظار آنها در خداشناسی به حدی شباهت دارد که تحت نظر یکسانی به آن اشاره می شود. اکهارت بارها این تعبیر را به کار برده است که «خدا وجود همه مخلوقات است».  در تفسیر آیه : اسرائیل بشنو، یهوه خدای ما یهوه واحد است (تثنیه: 4/6) می نویسد: خدایِ احد هست. یعنی او واحد وجود است به این معنا که ماهیتش عین وجود و وجودش محض است و در نتیجه او وجود همه اشیاء است. به تعبیر دیگر خدا نامحدود است و نامحدود جا برای موجود دیگر نمی گذارد. از طرفی ما به وجود جهان معتقدیم پس در نتیجه باید گفت او وجود همه مخلوقات است. خدا در بساطتش نامتناهی و در عدم تناهیش بسیط است.

اسپینوزا و وحدت وجود

فارغ از حوزه های عرفانی، در بخش حکمت و فلسفه مسیحیت نیز تقریر ها و تبیین های مختلفی از نظریه وحدت وجود توسط فلاسفه بزرگ مسیحی اظهار شده است که شاید برجسته ترین آنها در این موضوع، باروخ اسپینوزا (م1677م) فیلسوف یهودی عصر روشنگری باشد. اسپینوزا هستی شناختی خود را بر مفهوم جوهر بنا کرده بود و می گفت موجودات عالم یا «جوهر» هستند یا «حالت». جوهر، قائم بالذات یا همان وجود است که بساطت داشته و این بساطت و عدم تناهی، سبب شده است که هیچ جوهری غیر او وجود نداشته باشد و در اندیشه او جوهر همان خدای واحد و واجب الوجود است. اما حالات، همان اشیاء جزئی هستند که در وجود و تصور، وابسته به جوهر هستند که همان ماسوی الله هستند. ^[30]باروخ اسپینوزا، 1376ش، اخلاق، ترجمه محسن جهانگیری، چ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی

یهود

عرفان یهود دارای سه مکتب مهم عرفانی به نام مرکبه، کابالا و حسیدیسم است. تقریری که مکاتب سه گانه عرفانی یهود از توحید ارائه می دهند یکسان نیست و از آنجایی که عرفای یهود در طول تاریخ کمتر به تنقیح و تبیین مبانی نظری خداشناسی خود پرداخته اند به سختی می توان این موارد را از همدیگر بازشناخت. با این حال با کمی تسامح می توان گفت عرفان مرکبه، وحدت شهود را ترویج می دهد و عرفان کابالا یا قبالا وحدت وجود را تایید می کند و عارفان حسیدیسم به حلول و اتحاد و بعضاً وحدت شهود تمایل دارند.

یکی از محققان درباره توحید قبالائیان می گوید :

«در قبالا … عارف وظیفه دارد با طهارت باطنی و با استفاده از کشف و الهام و شهود قلبی از ظواهر دین به باطن و اسرار حقایق دینی و الهی پی ببرد و سیر و سفری است از خاک به سوی افلاک که هستی را به یک اصل بر می گرداند و جزء را در کلّ ذوب می کند و به اتحاد و فنا بقا می انجامد»^[31]علی اکبر افراسیاب پور، مقاله: «عرفان یهودی»  فصلنامه تخصصی عرفان، سال پنجم، ش 17، پاییز، ص 40

از میان مکاتب مختلف کابالا نیز مکتب قبالای نبوی به نمایندگی ابراهیم ابوالعافیه، بیشتر و صریح ترین عبارات را درباره فناء فی الله و خداگونه شدن انسان و بحث وحدت بیان کرده است.^[32]سیدنی اسپنسر، عرفان در ادیان جهان، ص 241 او به تاسی از صوفیان مسلمان، معرفت خدا را شهودی می دانست و آن را نیز در درون و باطن انسان جستجو می کرد و می گفت انسان با عزلت و ریاضت و سلوک می تواند به اتحاد با خدا دست یابد.^[33]علی اکبر افراسیاب پور، مقاله: «عرفان یهودی»  فصلنامه تخصصی عرفان، سال پنجم، ش 17، پاییز، ص 36

در مکتب حسیدیسم نیز ردپای وحدت گرایی پررنگ است آنها نیایشی موسوم به «دعای وحدت» دارند که پیروان یهودا حاسید آن را سروده و به نیایش رسمی کنیسه الصاق کردند و چنین می خوانند: «همه چیز در تو است و تو در همه چیز هستی، تو همه چیز را پر کرده ای، و تو همه چیز را احاطه کرده اید»^[34]سیدنی اسپنسر، عرفان در ادیان جهان، ص 235

اگرچه هدف عارف یهودی وحدت با خداوند است اما این وحدت فقط در آخرت به طور کامل محقق می شود. در زندگی دنیوی صرفا می توان از طریق جذبه به تجاربی کوتاه مدت از وحدت عرفانی با خدا دست پیدا کرد که این وحدت را «دوِقُوت»^[35]Devekuthدِوِقوت یعنی «پیوستن به خدا» و ملازمت با او و دلسپردگی.  مسئله مهم حالات دورنی فرد، نیات او و خدمت و … ادامه پاورقی می نامند.

دوقوت مفهومی است که اولین بار، در اواسط قرن دوازدهم توسط ابراهیم بن عزرا بیان شد. دوقوت، بر نزدیک شدن انسان به خداوند و پیوستن او به مبدا آفرینش تاکید دارد و تصریح می کند که وقتی جزء، کل را می شناسد وبا آن یکی می شود، قادر به خلق شده و جاودان می گردد. ابراهیم ابوالعافیه درباره هدف نهایی عرفان قبالا می گوید: «هدفش رها ساختن نفس و گشودن گره هایی است که فرد را مقید می سازد… تمام توانایی های باطنی انسان در ابدان جسمانی وی محصور شده اند ولی جدا می شوند. زمانی که گره های آنها گشوده شود، به اصل خویش که واحدی بی ثنویت و فاقد هرگونه کثرت و تعدد است، باز می گردند»^[36]شولم، جریانات بزرگ در عرفان یهود، ص  235

منابع

1. ابن‌عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، 1946م. چاپ اول، قاهره، نشر دار احیاء الکتب العربیه،
2. ــــــــــــــــــــــ، الفتوحات المکیه، بی‌تا، چاپ اول، بیروت: دار الصادر.‏
3. ابن‌منور، محمد، أسرار التوحید فى مقامات أبى‌سعید، 1899م، چاپ اول، سن‌پطرزبورگ: الیاس میرزا بوراغانسکی،
4. افلاکی، احمد، مناقب العارفین، 1959م، چاپ اول، آنکارا: بی‌نا،
5. استیس، والتر. (1389ش). عرفان و فلسفه. چ هفتم. تهران. سروش.
6. اسپنسر، سیدنی. ( 1399ش) عرفان در ادیان جهان. چ اول. تهران. هرمس.
7. بیرونی، محمد بن احمد ابوریحان. (1398ش) تحقیق ماللهند. چ اول. تهران. سورا.
8. بقلى شیرازى‏، روزبهان. (1374ش) .چاپ سوم، ‏شرح شطحیات‏، تهران:، انتشارات طهورى.
9. ــــــــــــــــــــــــ، (1426ق) مشرب الارواح. چاپ اول، بیروت، نشر دار الکتب العلمیه.
10. باروخ اسپینوزا. (1376ش) .اخلاق، ترجمه محسن جهانگیری، چ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
11. فروغی، محمد علی. (1367ش) سیر حکمت در اروپا. چاپ چهارم. تهران. زوار
12. کاپلستون، فردریک. (1381ش) تاریخ فلسفه، ترجمه مجتبوی، انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به فرهنگ و آموزش عالی، چاپ داورپناه،
13. فلوطین. (1390ش) دوره آثار فلوطین “تاسوعات”: انئادهای اول و دوم و سوم و چهارم. چ دوم. ترجمه محمدحسن لطفی، رضا کاویانی. خوارزمی.
14. رحیمیان، سعید. (1381ش) فیض و فاعلیت وجودی: از فلوطین تا صدرالمتالهین. چ اول. قم. بوستان کتاب
15. بدوی. عبد الرحمن. (1413ق) اثولوجیا، افلوطین عند العرب. قم. بیدار.
16. غنی، قاسم. ( 1389ش). تاریخ تصوف در اسلام. چاپ اول. بی‌جا: زوار.
17. کاکائی، قاسم. (1383ش). خدامحوری. چ دوم. تهران. حکمت
18. کاکائی، قاسم. (1393ش). وحدت وجود: به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت. تهران. هرمس.
19. شایگان، داریوش. (1393ش) ادیان و مکاتب فلسفی هند. چ اول. تهران. فرزان روز.
20. صبائی، محمد. (1397ش) درباره عرفان مسیحی: مقالاتی از برنارد مک‌گین و دیگران. چ اول. تهران. ققنوس.
21. شولم، گرشوم. ( 1389ش). ترجمه فرید الدین رادمهر. چ دوم. تهران. نیلوفر.
22. ایزوتسو، توشیهیکو. (1394ش) صوفیسم و تائوئیسم، ترجمه محمد جواد گوهری، تهران. روزنه.

مقالات:

1. سید مرتضی حسینی شاهرودی، الهیات و حقوق دانشگاه رضوی (آموزه های فلسفه اسلامی) سال هشتم پاییز 1387 شماره 7 (پیاپی 29)
2. [1] زکریا بهارن‍ژاد، خردنامه صدرا پاییز 1388 شماره 57
3. [1] امیر خواص، معرفت ادیان سال هشتم تابستان 1396 5 شماره 3 (پیاپی 31)
4. علی اکبر افراسیاب پور. (1387ش) مقاله: «عرفان یهودی» فصلنامه تخصصی عرفان، سال پنجم، ش 17، پاییز، ص 40
5. Kelley, C.F (2009) Meister Eckhart on Divine Knowledge, Dharmacafe, California.
6. Maurer, A. (1982) Medieval philosophy, second edition, pontifical institute of medieval studies.
7. Shah-Kazemi, Reza (2006) Paths to Transcendence, World Wisdom
8. [19] Stiver, Dan,R (1996) Religious Language, Blackwell.
10. [1] Thomas Aquinas, the summa theologize, vol. 1, translated by father of the English Domicican Province, 19^th Printing, The University of Chicago, 1971, p: 35 (1.8.1).
11. [1] Thomas Aquinas, the summa theologize, vol. 1, translated by father of the English Domicican Province, 19^th Printing, The University of Chicago, 1971, p: 34 (1.8.1).
12. , Dan,R (1996) Religious Language, Blackwell.