روضه الشهدا

«روضه الشهدا» کتابی فارسی، تألیف «حسین بن علی واعظ کاشفی بیهقی سبزواری» (۸۴۰-۹۱۰ق) صوفی حنفی نقشبندیه و استاد ادب پارسی است که با نگاهی هنری، داستانی و افسانه‌ای، ماجرای کربلا و عاشورا را به تصویر می‌کشد. نثر شیوای کتاب سبب شده بود واعظان و مرثیه‌خوانان در منابر و مجالس به عنوان مقتل، از روی آن مصیبت می‌خواندند و تا حوالی قرن 13 هجری این رسم ادامه داشت.^[1]گزارشی درباره روضه‌خوانی «جعفر شوشتری» – که یکی از روضه خوان‌های مشهور دوره قاجار بوده – وجود دارد که … ادامه پاورقی

معرفی کوتاه

کتاب «روضه الشهداء» اثر صوفی نقشبندی «کمال الدین مولی حسین بن علی سبزواری» مشهور به « حسین واعظ کاشفی» (۸۴۰–۹۱۰ق) است که در اواخر عهد تیموریان و فتح تبریز به دست شاه اسماعیل صفوی و تهدید مرزهای شمال شرقی ایران توسط ازبکان حنفی، در ۱۰ باب و به سال ۹۰۸ قمری تألیف شده است. کتاب کاشفی را یک رُمان تاریخی می‌دانند که تاثیر زیادی بر ادبیات و تاریخ عاشورائی پس از خود گذاشت. تمرکز کتاب بر روی واقعهٔ کربلاست اما ابوابی از آن به شرح مصائب سایر انبیاء و ائمه نیز پرداخته‌است. پیدایش اصطلاحات «روضه» و «روضه‌خوانی» را به این اثر و رواج آن میان اهل منبر نسبت داده‌اند. این کتاب به دلیل عبارت‌پردازی‌های ادبی و قصه‌پردازی‌های زیبای آن، منشأ روایی تعزیه شد و شاعران و داستان‌سرایان از روضه الشهداء الهام گرفتند، اما بسیاری از داستان‌های کتاب، از لحاظ علمی و تاریخی صحت ندارند زیرا منابع مورد استفادهٔ کاشفی عمدتاً نامعتبر و نامشهورند و بخش‌های فراوانی از کتاب صرفاً از تخیلات نویسنده نشأت گرفته‌اند.

اهمیت کتاب

به گفته «محسن مظاهری» پژوهش‌گر آیین‌های شیعی، روضه الشهداء بدون اغراق مهم‌ترین کتاب تاریخ عاشورا از حیث تأثیرگذاری و شهرت است.^[2]مظاهری، محسن‌حسام، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۶۲. «رسول جعفریان» تاریخ‌پژوه معاصر، برای این کتاب نقشی مهم در گسترش تشیع در ایران قائل است.^[3]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۷۰. «پیتر چلکوفسکی» ایران‌شناس آمریکایی، روضه الشهدا را سرآمد ادبیات شیعی^[4]چلکووسکی، پیتر، «روضه الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران»، ص۹۹. دانسته که منبع تغذیه شاعران، نویسندگان و داستان‌سرایان متعددی شده و هیچ کتاب دیگری تا این حد، تأثیر غیرمستقیم بر توده‌های ایران نگذاشته است. او حتی با تکیه بر سخنی از آیت‌الله خمینی (قدس‌سره)، انقلاب سال ۱۹۷۹م در ایران را ناشی از تأثیرات این کتاب می‌داند.^[5]چلکووسکی، پیتر، «روضه الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران»، ص۹۹. او در مقاله خود همه آیین‌های تعزیه، دسته عزاداری، پرده‌خوانی را تحت تأثیر روضه الشهدا می‌داند.^[6]چلکووسکی، پیتر، «روضه الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران».

به گفته «آقابزرگ طهرانی» کتاب‌شناس معروف، برخی احتمال داده‌اند این کتاب، نخستین مقتل فارسی بوده که در میان فارسی‌زبانان انتشار یافته، به حدی که به خواننده آن «روضه‌‌خوان» می‌گفتند و این نام به گونه‌ای گسترش یافته است که به هر خواننده مصائب نیز «روضه‌خوان» می‌گفتند.^[7]تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴. «شهید مطهری» نیز در کتاب «حماسه حسینی»، روضه الشهدا را اولین مقتل فارسی دانسته است.^[8]مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴. با این حال «آقابزرگ طهرانی» بر این باور است که کتاب «مقتل الشهداء» فارسی (تاریخ کتابت: ٨٨٧ق) تألیف شاعری متخلص به «عاصی» ^[9]تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۳۳. و «مقتل الشهداء» تالیف «ابوالمفاخر رازی» (نیمهٔ اول قرن 6ق) پیش‌تر از روضه الشهداء کاشفی نگاشته شده و روضه الشهداء نیز از آن مکررا مطالبی نقل کرده و اشعاری را نقل کرده است.^[10]تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴. پژوهش‌گران دیگری نیز نشان داده‌اند که روضه الشهدا نخستین مقتل فارسی نیست.^[11]برای نمونه ر.ک: جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۷۰؛ موحدی، محمدرضا، «روضه الشهدای … ادامه پاورقی

درباره مولف

«کمال الدّین حسین بن علی واعظ کاشفی» (۸۴۰-۹۱۰ق)، صوفی نقشبندی^[12]حسین بن علی واعظ کاشفی در مشهد خوابی درباره «سعد الدین کاشغری» از مشایخ نقشبندیه دید و برای یافتن او عازم هرات … ادامه پاورقی سنی مذهب خراسانی که سبزواری الاصل اما ساکن هرات بود و این کتاب را نیز در هرات نوشته بود.^[13]ناصری داودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان عهد تیموری٬ ۱۳۷۸ش، ص‌۱۷۷. او را عالمی جامع الاطراف می‌دانند که بیش از ۴۰ اثر در موضوعات قرآن، تفسیر، اخلاق، فتوت، ادبیات و علوم غربیه و…^[14]واعظ کاشفی کتاب‌های زیادی نیز درباره علم الحروف یا دعا نویسی و علوم غریبه دارد. مثلا «المرصد الاثنی فی … ادامه پاورقی دارد.^[15]از آثار واعظ کاشفی چنین است: آیینه اسکندری، اخلاق محسنی، اسرار قاسمی، انوار سهیلی، تحفه الصلوات، جواهر … ادامه پاورقی ^[16]دو تفسیر دارد که مشهور است: «جواهر التفسیر» و «مواهب علیه» که دومی به «امیرعلیشیر نوایی» تقدیم شده و جدیدا نیز … ادامه پاورقی واعظ کاشفی، قاضی حاکمان سنی هرات و نزد اهل سنت سخت محترم بود، اما شیعیان سبزوارنشین با او خوب نبودند.^[17]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۵۹. «قاضی نور الله شوشتری» (۹۵۶–۱۰۱۹ق) اشاره دارد که واعظ کاشفی به خاطر مصالح دنیاداری به هرات رفت.

مذهب کاشفی

آثار مختلف واعظ کاشفی به ویژه کتاب «رشحات عین الحیات» (تالیف فرزندش فخرالدین علی صفی بن حسین (۸۶۷–۹۳۹ق).) به وضوح نمایانگر مذهب تسنن اوست و اقوی حنفی بودنش است، چنانچه اکثریت خراسان از احناف بودند. افندی اصفهانی به نقل از فواید میرداماد، واعظ کاشفی را حنفی مذهب می‌داند.^[18]افندی اصفهانی، ملاعبدالله، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، ج۲، ص۱۸۶. شهید مطهری به خاطر گرایش صوفیانه‌اش، او را چونان سایر صوفیه، «بوقلمون صفت» می‌داند که نزد پیروان هر فرقه‌ای، همان عقیده را اظهار می‌کنند.

از «فخرالدین علی صفی» فرزند واعظ کاشفی نقل قولی وجود دارد که: «اگر من از طرف شیعیان حرفی بزنم، سنی‌ها را بد می‌آید و اگر از طرف سنی‌ها حرفی بزنم شیعیان را بد می‌آید، در حالی که من نه شیعه ام و نه سنی».[نیازمند منبع]

مذهب عاشق ز مذهب‌ها جداست*****عشق اسطرلاب اسرار خداست».[نیازمند منبع]

سکونت طولانی وی در هرات سنی نشین و دشمنی سبزواریان شیعه با او، و ارتباط و دوستی با افرادی همانند «امیرعلی شیرنوایی» و « عبدالرحمن جامی» که هر دو از صوفیان نقشبندیه بوده‌اند [و چنان که می‌دانیم این فرقه، تنها فرقه‌ای است که ابوبکر را سرسلسله خویش می‌داند.]، نگارش کتاب در مدح مشایخ نقشبندیه، ذکر آراء احناف در مباحث فقهی و عدم اشاره به آراء شیعه و… همه از شواهد مذهب اهل سنت اوست.^[19]جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، ج۱، ص۱۶۷_ ۲۱۰.

در روضه الشهداء از معاویه به بدی یاد نمی‌کند بلکه می‌گوید: «جعده خودش این کار را کرد و معاویه به جعده گفت چرا چنین کاری کردی و آدم به این خوبی را به قتل رسانیدی؟»[نیازمند منبع] ولذا واعظ کاشفی نقش معاویه را نادیده می‌گیرد. یا در ماجرای تیر باران کردن جنازه امام حسن (علیه السلام) که به دستور عایشه و مروان انجام شد، می‌گوید پیکر امام حسن (علیه السلام) را تیرباران کردند و اجازه دفن ایشان را کنار مرقد رسول الله ندادند، اما از سردمداران این حرکت یاد نمی‌کند.[نیازمند منبع]

او به شهادت صدیقه طاهره سلام الله علیها باور نداشت و می‌گفت ایشان بعد از فوت پدر خیلی ناراحت بود و به علت رفتاری که با همسر او داشتند، بیمار شد و به همین علت فوت کرد: «فاطمه را هیچ رنجی نبود و جز غم فراق پدر و تقدم اصحاب‎ بر علی و تصرف ایشان در فدک، هیچ المی نداشت.»[نیازمند منبع] درباره وصیت بر دفن شبانه آن حضرت می‌گوید اینکه فرموده من را شبانه دفن کن، به خاطر این بوده که ایشان به حجاب و عفاف اهمیت زیادی می‌داده و دوست نداشته که چشم کسی به پیکر ایشان بیفتد: «وصیت سوم آن است که من را به شب دفن کنید تا چنانچه در حال حیات هیچ بیگانه را نظر بر قد و بالای من نیفتاده، در حین مرگ نیز چشم کسی بر جنازه من نیفتد.»[نیازمند منبع]

یا درباره حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» کلمه «مولا» را به معنی دوستی با علی علیه السلام می‌گیرد.[نیازمند منبع]

تمام این موارد حکایت از مذهب تسنن او دارد.

گزارش محتوا

موضوع کتاب، نقل سختی‌ها، مصیبت‌ها و ابتلاهای انبیاء و اهل بیت علیهم السلام است.^[20]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۰. نویسنده کتاب در 10 باب و یک خاتمه، بلایا و مصائب انبیا را از آدم تا پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این کتاب نگاشته و در ادامه، به مصائب امامان (علیه‌السّلام) پرداخته است و حدود نیمی از کتابش را به زندگی امام حسین (علیه‌السّلام) و واقعه عاشورا و حوادث پس از آن اختصاص می‌دهد. یعنی 4 باب آن (باب 7 تا 10) درباره امام حسین (علیه‌السّلام) و خاندان و یارانش است.

فهرست عناوین ابواب:

باب اول: در ابتلای جمعی از انبیاء علیهم التحیه و الثناء؛

باب دوم: در جفای قریش و سایر کفّار با حضرت سید ابرار؛

باب سوم: در رحلت حضرت سید المرسلین؛

باب چهارم: در بعضی از احوال سیده النّساء فاطمه زهرا (سلام الله علیها)؛

باب پنجم: در بعضی از اخبار و حالات علی (علیه السلام) از ولادت تا هنگام شهادت؛

باب ششم: در بیان فضایل و حالات امام حسن (علیه السلام) از ولادت تا شهادت؛

باب هفتم: در مناقب و فضایل امام حسین (علیه السلام) از ولادت تا شهادت؛

باب هشتم: در شهادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب و بعضی از فرزندان او؛

باب نهم: در رسیدن امام حسین (علیه السلام) به کربلا و محاربه شدید او با اعداء؛

باب دهم: در وقایعی که به اهل بیت عصمت (علیهم السلام) بعد از واقعه کربلا پیش آمده است؛

خاتمه: پیرامون اعقاب و اخلاف پیشوایان معصوم (علیهم السلام).

انگیزه نگارش کتاب

مولف، کتاب را به درخواست یکی از اعیان هرات به نام «مرشد بالله» معروف به «سید میرزا» و به علت فقدان متنی جامع در ذکر مصائب سید الشهدا علیه السلام، در اواخر عمر خویش نوشته است. یعنی زمانی که به واسطه کِبَر سن و سایر موانع، نمی‌توانسته «رایت فصاحت در بلاغت» بر افرازد. تاریخ نگارش این اثر سال ۹۰۷ (نه ۹۰۸) بوده است؛ چراکه خود گفته است: «از روز شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) تا تاریخ تالیف این کتاب که قریب به هشتصد و چهل و هفت سال است، هرگاه که ماه محرم نو شود…».[نیازمند منبع]

ویژگی‌های کتاب

چند ویژگی کتاب، سبب شهرت و رواج آن شده است:

الف) سادگی عبارات؛^[21]ممکن است یک کتاب فارسی باشد اما نتوان آن را فهمید. مانند کتاب تاریخ بیهقی، کلیله و دمنه و… اما کتاب کاشفی را … ادامه پاورقی

ب) جامعیت مطالب؛

ج) نثر زیبا و گیرای آن؛^[22]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۷.

د) کم بودن اشعار و عبارات عربی؛ واعظ کاشفی در ابتدای کتابش می‌گوید: «از ابیات عربی آنچه ضروری الذکر باشد با ترجمه ایراد کند و از منظومات فارسی، آنچه مناسب اذهان اهل زمان بود و رشته بیان کشد.»^[23]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه‌الشهداء، ص13.

ه) توجه به جزئیات؛ پرداختن واعظی به تشریح جزئیات و جریانات فرعی، با استفاده از تخیل و غلو، در تجسم بهتر ماجرا و تهییج عواطف مخاطب، تاثیرگذاری زیادی داشته و تاریخ را به حالت قصه و داستان روایت می‌کند.^[24]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه‌الشهداء، ص218.

آمیخته بودن مطالب کتاب با شعر، تاریخ، آیات و روایات، کثرت معلومات کلامی، تاریخی و فقهی، با تاکید بر دو بعد مرثیه و حماسه، این کتاب را ممتاز و متمایز کرده بود.^[25]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه‌الشهداء، ص۱۴ و ۱۵. در کتاب واعظ کاشفی از تبری دشمنان اهل‌بیت خبری نیست، لذا میان اهل سنت نیز رواج زیادی داشت.^[26]گوهری، مصطفی، «روضه‌الشهدا از روایات مجعول تا تأثیرگذاری» ۱۳۹۰ش، ص‌۱۱۶.

دیدگاه مولف به عاشورا

واعظ کاشفی از عاشورا یک تحلیل عرفانی-صوفیانه ارائه می‌دهد که بر پایه تحمل درد و رنج توسط اولیاء الله است.

به این معنا که خدا با ایجاد واقعه کربلا، یکی از بندگان برگزیده خود را گرفتار رنج و بلا کرد تا او را به مقامات عالیه برساند، چرا که این یک سنت الهی است که همه اولیاء و مقربان الهی باید از جام بلا بنوشند. وی تا پایان کتاب، از ماهیت و ابعاد دیگر قیام عاشورا، به ویژه بعد سیاسی آن، هیچ سخنی به میان نیاورده است.

آن که در این بزم مقرب‌تر است*****جام بالا بیشترش می‌دهند
و ان که ز دلبر نظر خاص یافت*****داغ عنا بر جگرش می‌نهند^[27]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهداء، ص۱۱.

منابع کتاب

نویسنده به منابع روضه الشهدا تصریح نمی‌کند و در نقل گزارش‌های مهم، از ذکر منبع طفره رفته اس.ت از بسیاری منابع شناخته نشده، مجهول و غیرمعتبر استفاده کرده است. گرایش به داستان‌سرایی و قصه‌گویی مؤلف، بیش از وفاداری به لزوم نقل صحیح بوده است.

بسیاری از منابعی که معرفی کرده، نامشهور و نامعتبر است، چنان که «افندی اصفهانی» (۱۰۶۶–۱۱۳۰ق) پس از آنکه به بهره‌مندی واعظ کاشفی از منابع شیعی چون «عیون اخبار الرضا»، «الارشاد»، «اعلام الوری» و «کتاب الال ابن خالویه» اشاره می‌کند، می‌افزاید: «اما بیشتر روایات این کتاب و حتی همه آن‌ها، از کتاب‌های غیرمشهور و حتی غیر قابل اعتماد، گرفته شده است. منابعی مانند «مقتل فارسی خوارزمی» (نورالائمه) و «مقتل ابوالمفاخر رازی» که واعظ کاشفی از آن‌ها نام برده، بیشتر در قالب شعر بوده است و دقیقا معلوم نیست گزارش‌های منثور آن‌ها چقدر بوده است، جز اینکه این منقولات در منابع متقدم نیامده است».^[28]افندی اصفهانی، ملاعبدالله، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، ج۲، ص۱۹۰؛ جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، ص۳۴۰_ … ادامه پاورقی

دلیل بی‌اعتباری این کتاب از لحاظ علمی، آن است که واعظ کاشفی برای ارائه گزارش این واقعه مهم، شیوه علمی تاریخ‌نگاری، که پایه آن بر منابع اصیل کهن تاریخی و نقد و پالایش گزارش‌های مربوط به این حادثه است، در پیش نگرفته است، بلکه به تعبیر یکی از محققان معاصر، روضه الشهداء کتابی تاریخی نیست، بلکه اثری ادبی و رُمان تاریخی است.^[29]جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، ص۳۵۴. که شرایط اجتماعی و علمی و فرهنگی حاکم بر روزگار حیات نگارنده، آن را فراهم ساخته بود. به تعبیر دیگر، این اثر محصول دوره‌ای است که نقد و بررسی علمی در مراکز علمی و آکادمیک ایران و ماوراءالنهر چندان وجود نداشته و متن‌های ادبی-داستانی همانند ابومسلم نامه‌ها و حمزه نامه‌ها در دسترس مردم بوده که با از بین رفتن متن‌های یادشده، کتاب واعظ کاشفی جایگزین آن‌ها شده است.^[30]جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، ص۳۵۴.

پرکاربردترین منابع روضۀ الشهداء، «شواهد النبوه» عبدالرحمن جامی، «روضه الاحباب» عطاءالله حسینی دشتکی، «مقتل الحسین» موفق بن احمد خوارزمی (۵۶۸ق) و «مقتل الشهداء» ابوالمفاخر رازی است. از بین این آثار، دو کتاب «شواهد النبوه» و «روضۀ الاحباب» معاصر واعظ کاشفی هستند. برخی محققین معتقدند منابع او اکثرا فارسی بوده است.

ارزش تاریخ‌نگاری

کتاب واعظ کاشفی نگرشی صوفیانه به ماجرای عاشورا دارد و غالبا در پی آموزه‌های معنوی آن است^[31]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۷۱. و نگاه سیاسی به این واقعه ندارد^[32]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۹. با این حال، با برجسته کردن عنصر شهادت و تکرار آن، زبان فارسی را از این مفهوم اشباع کرده است.^[33]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۹. مفهومِ محوری کتاب روضه الشهدا را بلا و ابتلا دانسته‌اند.^[34]اسفندیاری، محمد، کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین (ع)، ۱۳۸۰ش، ص۸۹-۹۰.

«محمد اسفندیاری»، عاشورا پژوه، درباره شیوه و ارزش تاریخ‌نگاری این اثر، چنین نظر داده است: «روضه الشهداء پیش از آنکه کتابی تاریخی باشد، داستان‌پردازی تاریخی است و چون داستان‌‌پردازی است، تخیلی نیز می‌باشد و چون نویسنده آن ادیب و انشاءنویس است، داستان‌آفرینی نیز در آن مشاهده می‌شود».^[35]اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین (علیه السلام)، ۱۳۸۰ش، ص۹۲. چنان که می‌توان آن را یک اثر ادبی و رمان تاریخی دانست.^[36]جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۵۴.

پذیرش فراگیر و استقبال مناسب از چنین آثاری از سوی عامه مردم و حتی از سوی علما و دانشمندان، سبب شد تا این کتاب، به سرعت جای خود را در محافل عزاداری شیعی و سنی باز کند، چندان که وعاظ و خطبا در ایران، در منابر و محافلی، مصائب امام حسین و خاندانش را از روی این کتاب خوانده‌اند و تعبیر «روضه خوانی» برای مجالس عراداری و ذکر مصیبت، از این کتاب به عاریت گرفته شده است.^[37]خوانساری، محمدباقر بن زین العابدین، روضات الجنات، ج۳، ص۲۳۰، تحقیق اسدالله اسماعیلیان.^[38]استوری، چارلز آمبروز، ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری، ترجمه یو. ا. برگل، ترجمه (فارسی) یحیی آرین پور و … ادامه پاورقی

برخی منقولات ضعیف

واعظ کاشفی اخبار ضعیف را از منابع ناشناخته نقل می‌کند، از جمله کنز الغرائب، مبکیات و… اگرچه تمام این مطالب، ساخته و پرداخته واعظ کاشفی نیست اما با نقل اوست که اشاعه یافته است.

برخی مطالب ضعیف و نادرست این کتاب چنین است:

1. پیوستن ده هزار نفر از شامیان به فرماندهی عامر بن طفیل به ابن زیاد^[39]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهداء، ص۲۲۳، تصحیح محمد رمضانی. در حالی که به اتفاق مقتل نویسان و مورخان، هیچ سپاهی از شام در کربلا حضور نداشت.^[40]مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۳ ص۲۵۷، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید.

2. ذکر برخی از نام‌های جعلی از قبیل زهیر بن حسان اسدی، سامر، حجر حجار، حماد بن انس، وقاص بن مالک، شریح بن عبید، قیس بن منبه، هاشم بن عتبه، به عنوان اسامی افرادی در دو سپاه امام حسین (علیه‌السّلام) و عمر سعد.^[41]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهداء، ص۲۸۳، تصحیح محمد رمضانی.

3. عروسی حضرت قاسم بدون ذکر هیچ ماخذی.^[42]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهداء، ص۳۲۱_ ۳۲۲. این داستان پیش از او، در «مقتل الشهداء» ابوالمفاخر رازی (قرن ششم) صرفا در بیتی بیان شده بود که واعظ کاشفی به آن شاخ و برگ بسیاری داد و به نظر می‌رسد مقتل نویسان بعدی، این قصه را از این کتاب گرفته‌اند.

4. درباره مرگ تخیلی جعده، همسر امام حسن علیه السلام گفته است «باد او را در ربود و به جزیره فیل افکند و بعد از آن هیچ کس او را ندید.»

5. درباره لشکر یزید گفته است که تا سال بعد از حادثه کربلا از بین رفتند.

6. درباره امام حسین علیه السلام گفته است، ۲۲ هزار زخم در میدان برداشته است و غیره…

بعدها کتاب‌های دیگری مثل «اسرار الشهاداه» ملاآقا دربندی، راه واعظ کاشفی را در نقل جعلیات ادامه دادند.

نگاه انتقادی

روضه الشهدا به‌رغم شهرت فراوان، در دوره‌‌های بعد به علت نااستواری منابعش مورد انتقاد محققان از جمله «محدث نوری»، «افندی اصفهانی» صاحب ریاض العلماء، «مرتضی مطهری» و دیگران قرار گرفت.^[43]جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء، ص۲۵۴.

عاشورا پژوهانی چون «صحتی سردرودی» این کتاب را جزء منابع تحریف‌ساز^[44]صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین (ع)، ص۱۷۳. یا تحریف‌گستر^[45]برای نمونه: رنجبر، محسن، سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا، ص۸۹؛ فاطمی‌موحد، سیدحسن، منابع … ادامه پاورقی واقعه عاشورا دانستند. شهید مطهری حتی برخی داستان‌های نقل شده در این کتاب را حاصل جعل نویسنده دانسته^[46]مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴. و کتابش را با عنوان «کتاب دروغ» توصیف کرده است.^[47]مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۵. او مشخصا داستان «عروسی قاسم» و «زعفر جنی» را به نقل از «محدث نوری» ساخته و پرداخته واعظ کاشفی معرفی می‌کند.^[48]مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴. اما پژوهش‌گر دیگری نشان داده است که هر دو داستان، پیش از دوران واعظ کاشفی در برخی کتاب‌ها وجود داشته است و اگر هم این داستان‌ها ساختگی باشند، ساخته واعظ کاشفی نیستند^[49]موحدی، محمدرضا، «روضه الشهدای کاشفی و قضاوت‌های برخی معاصران، ص۲۰۳-۲۰۵. و به هر حال ساختگی و جعلی هستند.

«ابوالحسن شعرانی» این کتاب را دارای نقل‌های ضعیف می‌داند اما آن را اشکالی جدی نمی‌داند، چون در ادای مقصود واعظ، قوی است، اگرچه برای مقصود مورخ کافی نیست.^[50]شعرانی، ابوالحسن، دمع السجوم، ص۱۷۱. «عبدالله افندی اصفهانی» نیز اکثر روایات و بلکه همه آن‌ها را ماخوذ از کتب غیرمشهور و غیرقابل اعتماد ارزیابی کرده است.^[51]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهداء، ۱۳۸۲ش، ص۶، مقدمه مصحح. و به گفته سید «سیدمحسن امین» روایات او غیرمستند است و با واقعیات تاریخی تطبیق ندارد.^[52]امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۶، ص۱۲۲. «محدث نوری» فقط برخی از گزارش‌های کتاب را بدون پشتوانه تاریخی دانسته است.^[53]نوری، حسین، لولو و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۷-۲۸۸. اما «قاضی طباطبایی» مجموعه مطالب آن را بی‌ارزش و فاقد اعتبار توصیف می‌کند.^[54]قاضی طباطبائی، سیدمحمدعلی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.

نشر و ترجمه

روضه الشهدا از همان ابتدا در ایران انتشار یافت^[55]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۳. و نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های گوناگون موجود است.^[56]ذوالفقاری، حسن، مقدمه روضه الشهداء، ص۱۱. هم‌چنین چندین بار تلخیص شده و نیز به زبا‌ن‌های متعدد از جمله ترکی، هندی و دکنی^[57]ذوالفقاری، حسن، مقدمه روضه الشهداء، ص۱۱. ترجمه شده است.^[58]اسفندیاری، محمد، کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین (ع)، ۱۳۸۰ش، ص۹۳. نخستین بار ۲۰ سال بعد از تألیف به نظم‌ درآمد و چندین ترجمه ترکی دارد.^[59]جعفریان، رسول، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء»، ص۲۶۳.

این کتاب نخستین بار سال در ۱۲۸۷ شمسی در لاهور و سال ۱۳۳۱ شمسی در بمبئی و سپس سال ۱۳۳۳ شمسی در تهران به چاپ رسیده است.^[60]تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴. این کتاب با تصحیح و مقدمه «ابوالحسن شعرانی» عالم مشهور شیعی قرن چهاردهم^[61]واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهدا، ۱۳۹۴ش. در چاپ‌های متعدد منتشر شده است. در سال ۱۳۹۹ شمسی، چاپ انتقادی این کتاب با تصحیح «حسن ذوالفقاری»، ادیب و پژوهشگر ادبیات عامه، و همکارانش، به‌همت انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسید.

منابع و مآخذ

1. افندی اصفهانی، ملاعبدالله، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، تحقیق سیداحمد حسینی، بی‌تا،
2. امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق،
3. جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۸۱ش،
4. جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضه الشهداء، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۳۳، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش،
5. جوادی، قاسم، بررسی کتاب روضه الشهداء اثر ملاحسین کاشفی، مجموعه مقالات کنگره ملی حماسه حسینی، درالعرفان، ۱۳۸۹ش،
6. چلکووسکی، پیتر، روضه الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران، فصلنامه تئاتر، شماره ۲۲-۲۳، ۱۳۷۹ش،
7. حکیمه دبیران و علی تسنیمی، کاشفی و نقد و بررسی روضه الشهدا، پژوهش‌های ادبی، تابستان ۱۳۸۷، شماره۲۰،
8. ذوالفقاری، حسن، مقدمه روضه الشهدا ملاحسین کاشفی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۹۹ش،
9. صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین (ع)، در عاشورانامه، به‌کوشش مرکز مطالعات راهبردی خیمه، ج۴، انتشارات خیمه، قم، ۱۳۸۸ش،
10. طهرانی، محمدمحسن، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1403ق،
11. فاطمی‌موحد، سیدحسن، منابع تحریف‌پراکن در حادثه عاشورا، در عاشورانامه، به‌کوشش مرکز مطالعات راهبردی خیمه، ج۴، انتشارات خیمه، قم، ۱۳۸۸ش،
12. قاضی طباطبائی، سیدمحمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش،
13. واعظ کاشفی، حسین بن علی، روضه الشهدا، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تحقیق علی یزدی، ادیبان، تبریز، ۱۳۹۴ش،
14. واعظ کاشفی، ملاحسین، روضه الشهداء، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش،
15. کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور،
16. گوهری، مصطفی، «روضه‌الشهدا از روایات مجعول تا تأثیرگذاری»، در فصل‌نامه مطالعات اسلامی، مشهد٬ دانشگاه فردوسی، شماره ۴۳، سال ۱۳۹۰ش،
17. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۷، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷،
18. مظاهری، محسن‌حسام، تراژدی جهان اسلام: عزاداری شیعیان ایران به روایت سفر‌نامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان (از صفویه تا جمهوری اسلامی)، نشر آرما، اصفهان، ۱۳۹۷ش،
19. موحدی، محمدرضا، روضه الشهدای کاشفی و قضاوت‌های برخی معاصران، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۹۱، آذر و دی ۱۴۰۰ش،
20. ناصری داودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان عهد تیموری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس، ۱۳۷۸ش،
21. نوری، حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، ۱۳۸۸،