مراتب و انواع مکاشفه

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

بحث کشف و شهود اگر مهم ترین مسئله مطرح در حوزه عرفان و تصوف نباشد، بدون تردید یکی از مهم ترین موارد است به همین جهت ابعاد مختلف آن در کتب صوفیان و عرفان پژوهان مورد بحث قرار گرفته است.

گونه ها و مراتب کشف

عرفا و صوفیه کشف و شهود را به گونه‌های مختلف، دارای درجات و مراتبی‌ ‌دانسته‌اند. بر این اساس، کشف، امر واحدی است که دارای طیف وسیعی از مراتب‌ ‌می شود.‌ کشف در برخی از مراتب مشوب به خطاست اما اکثر صوفیه مراتب بالای شهود را عاری از خطا دانسته و برای آن عصمت و حجیت مطلق قائل هستند.

در ادامه به برخی از مهم ترین دسته بندی های موجود اشاره می شود.

سراج طوسی و قشیری

‌ابونصر سراج طوسی (م378ق)^[1]سراج طوسی، ‌ ابونصر، اللمع فی التصوّف‌، ص۴۱۲-۴۲۲ ‌و  قشیری (م465ق)^[2]قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ص۱۸۶ ‌واردات قلبی را به سه درجه تقسیم کرده اند که به ترتیب عبارتند از:

‌ لوایح) برق تجلّی حق به صورت ناگهانی و دفعی وارد شود و انتقال‌ ‌حالی برای درویش رخ دهد و این برق، تمام قلب او را احاطه نماید.

لوامع) این تجلی، ظهور بیش‌تری از لوایح دارد و مانند حال عرفانی، به سرعت از بین نمی رود.

طوالع) انوار ‌توحیدی که قلب درویش را دربر می گیرد به طوری که روح سالک را احاطه کرده و ‌اولاً انوار دیگر را تحت‌الشعاع قرار دهند؛ ثانیاً اطمینان و آرامش قلبی به دنبال می آورد.( فیطمئنّ ما فى القلوب من الانوار بسلطان‏)^[3]سراج طوسی، ‌ ابونصر، اللمع فی التصوّف‌، ص345این کشف بقای بیش‌تر، نورانیت و سیطره قوی‌تری دارد.

هرکدام از صوفیان، این سه رتبه را به صورت های مختلفی بیان کرده اند مثلا ابن عربی نخست لوامع را به عنوان‌ ‌انوار تجلّی تعریف می‌کند؛ سپس طوالع را انوار توحیدی که بر قلب اهل معرفت طلوع‌ ‌می کند قرار داده است. لوایح به اعتقاد وی آخرین مرتبه است.^[4]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲

عبدالله انصاری

یکی دیگر از تقسیم بندی های «مکاشفه» مربوط به خواجه عبد الله انصاری (م481ق) است. او در باب مکاشفه، سه درجه را به ترتیب ذیل تصویر می کند:

مکاشفه علم) که به صورت دفعی و ناگهانی به دست می دهد.

مکاشفه حال) در مرتبه فنا و محو است که که حالت درویش تبدیل به مقام شده است و خود را در حالت کشف نمی بیند. ^[5]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص۱۱۳

‌مکاشفه عین) این همان مرتبه تجلّی ذاتی حق است که عین‌ ‌ثابت و سرّ قدر را منکشف می سازد.^[6]جهانگیری، محسن، محیی الدین ابن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی‌، ص۳۷۱ ‌

معرفت و معاینه و جمع‌

انصاری حالت «مشاهده» را دارای سه رتبه‌ ‌تلقّی می‌کند:

مشاهده معرفت) همراه با برق نور وجود و لوایح وجد معروف‌ ‌حاصل می‌شود.‌

مشاهده معاینه) این حالت همراه با تجلیات دائمی می‌باشد.

مشاهده جمع) در حالت فناء کامل و با شهود حق با حق رخ‌ ‌می دهد.^[7]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص۱۱۵- ۱۱۶

معاینه بصر، قلب و روح‌

انصاری همچنین حالت «معاینه» را نیز دارای سه مرتبه می داند که به ترتیب عبارتند از:

معاینه بصری) دیدن با چشم سر.

معاینه قلبی) دیدن حقایق باطنی اشیاء. به طوری که خطا، اشتباه و لغزش در آن راه ندارد.

معاینه روحی) هنگام ظهور جذبه در روح عاشق و با رؤیت‌ ‌حق حاصل می‌شود. ‌^[8]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص117

الهام نبی، عین و تحقیق‌

انصاری حالت «الهام» را «مقام المحدّثین» دانسته که بالاتر از فراست است. ^[9]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص۸۲- ۸۳

الهام نبیّ) که معادل وحی به انبیاء است که گاهی مقرون به سماع (شنیدن غیبی) است و گاهی خیر.

الهام عینی) به به معنای دیدن با چشم قلب است. علامت درستی آن این است که هیچگاه خطا نمی کند.^[10]«علامه صحته أنّه لا یخرق سترا، و لا یجاوز حدّا، و لا یخطئ ابدا»

الهام عین تحقیق) است که حقایق را آن گونه که هست‌ ‌شهود می کند.

عادت و روش خواجه در تمام صد منزلی که برای سیر و سلوک ذکر می کند این است که آنها را در قالب درجات سه‌گانه ای تقسیم بندی می کند.

عین القضات همدانی

عین‌القضات همدانی (م525ق) در کتاب «زبده الحقائق» به تفصیل از علم و اصول معرفت شناختی خود سخن گفته است.^{[11]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، زبده الحقائق، ص91} در لسان عین‌القضات علم و معرفت^{[12]وی مانند بیشتر صوفیان، علم و معرفت را از یکدیگر جدا کرده و آنها را برابر هم قرار می‌دهد. در این تقسیم بندی، … ادامه پاورقی} دارای دو معنا و کاربرد است:

1. علوم رسمی و ظاهری؛^{[13]. عرفا این واژه را درباره معارف غیر شهودی به کار برده اند: «ابن عربی، محی الدین، فتوحات مکیه، ج۱، ص۳۸و ص۱۵۱و … ادامه پاورقی}

این علوم و معارف با حواس ظاهری و عقل بشر تولید شده و منتقل می شوند و هدف آن فهم و تدبیر جهان مادی است، مانند ریاضیات، طبیعیات، فلسفه، منطق، علوم ادبی و اجتماعی و علوم دینی از قبیل فقه، اصول و تفسیر.^{[14]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج1، ص213-215}

۲. علوم باطنی و حقیقی؛^{[15]برای نمونه نک: عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، زبده الحقائق، دانشگاه تهران، ص7_4 و فصل‌های 28_16 و 65_59 و 86_82 و … ادامه پاورقی}

این علوم، باطنی و شهودی است و در دسترس حواس خمسه و عقل انسان نمی باشد (طوری ورای طور عقل است)^{[16]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، زبده الحقائق، ص27} و هر کس که علاقمند دست یافتن به این معارف باشد، باید از راه و روش ریاضت و مراقبه^{[17]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج2، ص113} به «بصیرت باطنی و روحی» دست یابد.^{[18]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، تمهیدات، ص66؛ عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، زبده الحقائق، ص93؛ … ادامه پاورقی} این علوم خطا پذیر نیست^{[19]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، تمهیدات، ص360} جنبه شخصی داشته و یقین افزاست.^{[20]معرفت از نظر عین‌القضات، تصدیقی ضروری و باطنی است که در آن شک و دودلی راه ندارد. «رک: عین‌القضات همدانی، … ادامه پاورقی} هدف این علوم، نه فهم حقیقت، بلکه یگانه شدن با آن و فانی گشتن در آن است.^{[21]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج2، ص246-248}این مهم نیز غالباً تحت نظر استاد و پس از خدمت به مرشد حاصل می‌شود^{[22]عین‌القضات درباره اهمیت پیر و مرشد در رسیدن سالک به معرفت می‌نویسد: «چون به معرفت خدای تعالی کمالی خواهند از … ادامه پاورقی} چنانچه عین‌القضات می‌گوید: «حصولِ کمال بوبکری و عمری از این طریق که پای پیری پخته در میان نبود، به غایت متعذر بود»^{[23]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج2، ص117}

عین‌القضات می‌گوید: «معرفت علم لدنی است…^{[24]می‌گوید: «معرفت علم لدنی است و با عبارت‌های متشابه (چند پهلو) نیز فهمیدنی نباشد، بلکه همانند بیانات عاشقانه … ادامه پاورقی} معرفت نمودنی است نه گفتنی به تکلف، و باید از نامحرمان آن را پوشیده داشت»^{[25]عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد، نامه‌ها، ج2، ص26}

نجم الدین دایه رازی

در نگاه نجم الدین دایه رازی (م654) ‌حقیقت کشف، «خروج از حجاب» است. مقصود از حجاب، همین جسم و تن و قالب های مادی و فیزیکی است که اگر کنار برود، بواطن و حقایق درونی دیده می شود.

کشف اقسام مختلفی دارد:

کشف نظری: به معنای بر ملا شدن معانی و اسرار معقولات است.^[26]رازی، نجم الدین، مرصاد العباد‌، ص۳۱۰-۳۱۵

کشف الهام:‌ به م عنای ظهور اسرار آفرینش و‌ ‌حکمت وجودِ خلقت اشیاء.

کشف روحی: دیدن بهشت و جهنم و ملائکه.^[27]غالب خوارق عادات صوفیه، از قبیل اِشراف بر خواطر، اطلاع بر مغیبات، عبور بر آب و آتش و هوا‌ ‌و طیّ الارض، در این … ادامه پاورقی

کشف خفیّ: پیدا کردن علم لدنّی و دست یافتن به اعیان ثابته اشیاء. این مقام وصول به مقام تعین اول و ثانی یا حقیقت محمدیه است.

کشف ذاتی: همان مقام فناء و اتحاد با ذات حق است.^[28]رازی، نجم الدین، مرصاد العباد‌، ص157‌ ‌

نجم الدین کبری

نجم‌الدین کبری (م618ق) بحث مکاشفه را ذیل مبحثی به نام «غیبت» مطرح می‌کند، حالتی برخاسته از ریاضت که درویش را قادر می‌سازد برخی امور مخفی و نهان جهان را مشاهده کند. «غیبت» یا غایب شدن، حالتی برای انسان است که در آن از وجود خود غایب می‌گردد. در نزد نجم‌الدین، «وجود» ساحتی ظلمانی از ساحات وجودی انسان است که تنها راه گشوده شدن بصیرت، کاستن یا دور ساختن چیزی از «وجود» است. او به سه مرتبه از «غیبت» اشاره می‌کند که مرتبه نازل آن برای عموم مردم دست یافتنی و والا‌ترین مرتبه‌اش شهادت حقیقی است که برای برترین انسان‌ها و کملین افراد رخ می‌دهد. از نظر او، مرحله نخست غیبت، «خواب» است که برای عامه مردم رخ می‌دهد و در حال خواب برخی حقایق کشف می‌شود.^[29]نجم‌الدین کبری می‌گوید: خواب هم مشاهده بوَد و لکن عوام را باشد، زیرا که عوام را قوهٔ مخیّله و مصوّره قوی باشد … ادامه پاورقی

مرتبه والاتر، از آنِ اهل سیر است که در آن، «غیبت» در حالتی میان خواب و بیداری رخ می‌دهد و امکان «شهادت» فراهم می‌آید و والاترین مرتبه، «شهادت حقیقی» است که برای برترین انسان هاست.^[30]نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر، فوائح الجمال، ص200 و ص235 و ص239 و ص260

نجم‌الدین با سخن از «ذوق»، به مثابه گونه‌ای از حس غیبی که قدرت تمیز حقایق را به انسان می‌دهد، آن را در تقابل با «مشاهده» قرار داده و مباحث معرفتی خود را بسط داده است؛ وی در این تقابل برآن است تا در برابر وضوح حاصل از «مشاهده»، معرفت حاصل از «ذوق» را معرفتی حقیقی و شایسته اعتبار، اما با گونه‌ای از ابهام و عدم وضوح بر شمارد. نزد او سبب «مشاهده»، گشوده شدن بصیرت و کنار رفتن پوشش‌ها از پیش روی، و سبب «ذوق»، تبدیل «وجود» و «ارواح» است.

در اندیشه عرفانی نجم‌الدین کبری، نهایت سیر و سلوک انسان، برخورداری از دو امر «معرفت» و «محبت» است. حصول «معرفت» مقدمه حصول «محبت» است و نهایت امر، معرفت و محبت است، و محبت، ثمره معرفت است؛ چه آن کس که نشناسد، نمی‌تواند محبت ورزد.^[31]نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر، فوائح الجمال، ص177

روزبهان بقلی

روزبهان بقلی (م606ق) به طور تخصصی و تفصیلی درباره مکاشفه در دو کتاب «کشف الاسرار» و «تقسیم الخواطر » سخن گفته است.در تعریف کشف میگوید: «قال: «کشف» بیان پوشیدگیست بر فهم، چنان شود که بچشم مى‏بیند. حقیقتش ظهور ملک و ملکوتست، و جلال قدم جبروت دیده عارفان را، در دیده ایشان پوشیده سناى جلال خود، تا بدان جمال وجهش بینند. آنگه بملک غیبتش درنگرند، و از هر صفتى فهمى در معرفت کنند»^{[32]روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ص 557}

اقسام مکاشفه

«مکاشفت و مشاهدت بر سه قسم است:

۱. عام) برای وقتی است که سالک هنوز قادر بر انخلاع روح از تن نشده اما گاهی اوقات می تواند در خواب و میان خواب و بیداری، امور باطنی را ببیند.

۲. خاص) برای وقتی است که سالک موفق به انخلاع شده است. در این مکاشفه، لاهوت را ببینند و در غیب غیب فرو شود و غرایب احوال و عجایب افعال از خدا بیابد.

۳. خاص الخاص) این در مقام فناء فی الله رخ می دهد. در اینجا خداوند را بی رسم خدایی ببینند و با او بگویند و از او بشنوند.»^{[33]روزبهان بقلی، فی بیان المکاشفه و المشاهده، ص۴}

روزبهان درباره آغاز شهود و اولین مشهودات چنین می گوید:

«در اول راه کشف،ملکوت صغرا را بسالک بنمایند و بعد از آن دیده اش بر ملکوت کبرا افتد و ارواح انبیا و اولیا ببیند و کروبیان و روحانیان در دایره حضرت پریشان و سرگردان ببیند و جمع عاشقان ملائکه خون افشان ببیند و نور در نور و عظمت در عظمت ادراک کند تا به ساحل صفات رسد و به قدر ارادتش انوار اسرار صفات بدو می نمایند تا رنگ صفات گیرد و قوت ادراک ذات بیابد»^{[34]روزبهان بقلی، فی بیان المکاشفه و المشاهده،ص 5}

اقسام خواطر

روزبهان بقلی در کتاب «تقسیم الخواطر»، از ده نوع خاطر یاد می کند:

۱. خواطرالهی: در این خواطر، عبد، بدون هیچ واسطه‌ای با خدا سخن می گوید.

۲. لسان الغیب: همان وحی خاص و الهام خاص است.

۳. لسان سر السر: آن واسطه میان وحی خاص صفاتی می‌باشد.

۴. لسان السر : آن روح الروح است.

۵. لسان الروح.

۶. خاطر العقل.

۷. لسان الملک.

۸. لسان القلب.

۹. خواطر النفس.

۱۰. خواطر شیطان.^[35]روزبهان بقلی، تقسیم الخواطر، ص60

روزبهان در پایان رساله می‌گوید: انسان وقتی به کمال علم و عمل رسید و مستجمع معانی اخروی از معرفت و محبت، شوق، توحید، تجرید، تمکن در عبادت و سلوک طریق معرفت گردید و در وی نقصی از نقائص صفات ظاهری و باطنی باقی نماند، صلاحیت سفر آخرت و ورود به نشئه قیامت را دارد، چون وی به مرحله ی قیامت انفسی رسیده است.

ابن عربی

محی الدین ابن عربی (م638) در تمام آثار خود، دو نوع معرفت اصلی را تبیین می کند، معرفت اول با قوه عاقله به دست می آید و معرفت دوم، فقط از راه کشف و شهود بر قوه واهمه انسان عارض می شود. ابن عربی این نوع دوم معرفت را مکاشفه، ذوق، فتح، بصیرت و شهود می نامند. گرچه وی اصطلاحات دیگر را در این معنی به کار گرفته و گاهی نیز میان هرکدام از این اصطلاحات و تعابیر مختلف تمایز قائل می شود.

تقیسم بندی اول

در فتوحات مکیه یک تقسیم ارائه می دهد که چنین است:

کشف ذهاب: عاشق، چنان به مشاهده معشوق‌ ‌مشغول باشد که هر امر دیگری برای او در غیبت بماند.^[36]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۳۸۹

کشف روایح: اینکه اشخاص را از طریق بو بشناسد که عبدالقادر گیلانی چنین بود. او تنها در یک مورد و آن‌ ‌هم ابنِ قائد اوانی بود که تشخیص نداد و علت، تاثیر همّت آن عارف بود».^[37]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۳۹۲

کشف وصل: شهودِ معیّت حق است.^[38]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۴۸۰

کشف وجد: حالی که بر قلب عارف مستولی گردد و او را از شهود حاضرین‌ ‌غایب کند.^[39]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۵۳۷

کشف اُنس: حالی برای قلب است که از تجلّی جمال الهی حاصل می‌شود و باعث‌ ‌انبساطی برای عبد می‌گردد.^[40]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۲، ص۵۴۰

تقسیم بندی دوم

ابن عربی در کتاب فتوحات مکیه مکاشفه را به سه دسته تقسیم کرده است:

مکاشفه علمی

‌ این مکاشفه، همان معنای اول است. مکاشفه علمی به معنای‌ ‌حصول فهم است. اگر فهمی برای انسان حاصل شود، این امر در واقع، نتیجه آن است که‌ ‌چیزی بر انسان منکشف شده است. پس اگر کسی انسان را مورد خطاب قرار داد، شهود‌ ‌سمعی پدید آمده یا اگر چشم انسان به صحنه‌ای افتاد، شهود بصری حاصل آمده است. ‌بر این اساس، علوم حسی، نوعی کشف محسوب می‌شوند. این فهم‌ها امانتی از سوی‌ ‌حق نزد انسان می‌باشند؛ و حقِ امانت آن است که باید آن را به اهلش رساند، و الاّ انسان، ‌ ‌خائن است؛ «‌المجالسُ بالامانهِ‌».

مکاشفه حال

‌ این نوع از مکاشفه همان معنای دوم مکاشفه (تحقیق زیادتی حال) ‌ ‌است؛ بدین معنا که عارف هنگامی که ذاتی را با حالی شهود کرد، از این حال به تاویل آن‌ ‌پی می‌برد. اهل الله به این امر زیادتی، «حال» اطلاق می‌کنند. مثلاً اگر اهل حق، شخصی را‌ ‌در حالتی یا صفتی خاص مشاهده کند ـ چه ملایم طبع ناظر باشد، چه نباشد ـ و از این حال‌ ‌یا صفت، به حقیقتی که تاویل این حال یا صفت ـ که زاید بر آن است ـ منتقل شود، او‌ ‌دارای مکاشفه زیادتی حال است و از این طریق به منزلت او نزد خداوند آگاه می‌شود. ‌برخی از صوفیه مدعی هستند که می‌دانند در چه حالی خداوند محبّ آن‌ها است. ‌ ‌آن‌ها بر این باورند که چون در وحی آمده است که: ‌ «‌فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ الله ُ‌»^[41]آل عمران: 31 و آن‌ها در‌ ‌ساعاتی، در حالت اتّباع کامل از شریعت بوده‌اند، خداوند به آن‌ها این حالت را عطا‌ ‌فرموده است که حبّ او را به خود دیده‌اند؛ زیرا در این ساعت، خود را مَجلای حبّ و‌ ‌محبوب او دیده‌اند.

مکاشفه وجد

‌ این مکاشفه همان تحقیق اشاره است و مراد از آن، اشاره‌ ‌مجلس است. ‌مجالس حق دو گونه‌اند: گونه‌ای تنها با خلوت عبد با حق برگزار می‌شود؛ و نوع دیگر، ‌ ‌همراه با مشارکت دیگران؛ چه کم و چه زیاد باشد. مجلس نخست، تنها با اشاره برگزار‌ ‌می شود و عارف، در خلوتی که با حق برگزار می‌کند، اشاراتی از او دریافت می‌کند و به‌ ‌وجد می‌آید. این مکاشفه، مکاشفه اشارات حق است. ‌ابن عربی میان مکاشفه و مشاهده تمایزی می‌افکند؛ متعلَّق مکاشفه، معنا و متعلَّق‌ ‌مشاهده، ذات است. پس مشاهده به لحاظ مسمّیات و مکاشفه به اعتبار حکم اسماء است؛ ‌ ‌از این رو مکاشفه از مشاهده اتمّ است: ‌ ‌

‌اذا الحقّ اعطاک اسمائه •••••• ‌ ‌فخذه امانه من قد فهم‌

بانّ الامانه محموله •••••• ‌ ‌و حاملها جاهل قد ظلم‌

‌فان انت افهمت مقصوده •••••• ‌ ‌فانت المکاشف فلتلتدم‌^[42]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکیه، ج۲، ص۴۹۷

تقسیم بندی سوم

ابن عربی در رساله الغوثیه تقسیم بندی دیگری از کشف ارائه می دهد:

1-کشف عقلی) که با آن معانی معقولات و اسرار ممکنات برای سالک آشکار می شود.

2-کشف قلبی) که انوار مختلفی برای سالک کشف می شود و این امر به مشاهده اختصاص دارد.

3-کشف سرّی) الهامی که اسرار مخلوقات و حکمت آفرینش را برملا می کند.

4-کشف روحی) که بهشت و دوزخ و ملائکه برای سالک متجسد می شود. بر اخبار گذشته و آینده و امور مخفی و مکالمه فرشتگان اطلاع می یابد.

5-کشف به واسطه صفات) کشفی که یا با صفات جلالی و یا جمالی است. مثلا اگر کشف با صفت «عالمیت» باشد، علوم دینی برای سالک ظاهر می شود و اگر با صفت «سمیعیت» باشد، خطاب و کلام خدا را می شنود.^[43]ابن عربی، رسائل ابن عربی، رساله الغوثیه، تعلیقات نجیب مایل هروی، (1367ش)، ص25

ابن عربی میان رویت و مشاهده تفاوت قائل می شود و می گوید در رویت، فقط اموری دیده می شود که از قبل به آنها علم نداشتیم، اما در مشاهده اموری گزارش شده است که در زمره باورها و اعتقادات است و از قبل بدان علم داریم. پس هر مشاهده ای رویت است ولی هر رویتی، مشاهده نیست.^[44]ابن عربی، فتوحات مکیه،

مشاهده، کشف، محادثه

ابن عربی در فتوحات مکیه اشاره می کند که مشاهده، همواره به قوای حسی مربوط است و در قالب دیدن، شنیدن، چشیدن و مانند آنها تحقق می یابد. محادثه که سخن گفتن خدا با بندگان خود در عالم ملک است، از اقسام مشاهده است.

اما کشف، پیام و معرفتی است که از آن مشاهده حسی دریافت می شود: «فحظ المشاهده ما ابصرت و ما سمعت و ما طعمت و ما شممت و ما لمست و حظ الکشف ما فهمت من ذلک کله» (بهره مشاهده، چیزی است که تو دیدی و شنیدی و چشیدی و بوییدی و لمس کردی و بهره کشف، چیزی است که از این محسوسات فهمیدی)^[45]ابن عربی، فتوحات مکیه، ج2، ص497

ابن عربی می گوید:

«و المکاشفه عندنا أتم من المشاهده إلا لو صحت مشاهده ذات الحق لکانت المشاهده أتم و هی لا تصح‏»

مکاشفه نزد ما تام تر و برتر از مشاهده است، مگر آنکه مشاهده ذات حق امری ممکن باشد که در این صورت، مشاهده تام تر خواهد بود اما مشاهده ذات حق ممکن نیست.^[46]ابن عربی، فتوحات مکیه، ج2، ص496

از نگاه ابن عربی، تفاوت عمده مکاشفه با مشاهده در آن است که مکاشفه به معانی و مشاهده به ذات تعلق می گیرد. پس مشاهده به لحاظ مسمیات و مکاشفه به اعتبار حکم اسماء است از این رو مکاشفه از مشاهده برتر است.^[47]ابن عربی، فتوحات مکیه، ج2، ص496

قیصری

داود قیصری‌ (م751ق) یکی از بهترین تبیین های موجود در بحث مکاشفه را ارائه داده است.^[48]قیصری، داود، ‌شرح فصوص الحکم‌، ص۳۳-۱۳۵

او کشف را به دو قسم «صوری» و «معنوی» تقسیم می‌کند و برای هرکدام اقسامی می آورد:

کشف صوری

کشف صوری: مکشوف شدن صور و حقایق مثالی و برزخی در مراتب مختلف از طریق حواس پنج گانه باطنی.

کشف صوری هم در خواب و هم در بیداری محقق می‌شود و برای همه صوفیان به یک گونه نبوده و بسته به شرایط برای هر فردی متفاوت است.

کشف صوری دارای اقسامی است مثل «کشف ابصاری»، ‌ «کشف سماعی»، ‌ «کشف شمّی»، «کشف ذوقی» و «کشف لمسی».‌

کشف ابصاری

به معنای دیدن صور مثالی و حقایق برزخی و موجودات نوری در مراتب مختلف، چه در خواب و رؤیا و چه در بیداری.

توضیح بیشتر: درویش به تناسب مرتبت و منزلت خود، اشیاء برزخی و موجودات مثالی و ارواح را با قوالب نوری و مثالی مشاهده می‌نماید و گاهی حقایق مرحله بالاتر از حقایق برزخی را در صورت‌های مثالی آنها مشاهده می‌کند؛ یعنی در حقیقت حقایق مجرد را در تمثال‌های برزخی و مثالی می‌بیند. گاهی نیز حالات روحی و درونی خویش را مشاهده می‌کند و گاهی نیز حالات و خصوصیات روحی و درونی دیگران را در صور مثالی مشاهده می‌کند.

کشف سماعی

به معنای شنیدن اصوات و مسموعات مثالی و برزخی.

توضیح بیشتر: همه جوانب انسان، بلکه درون و باطن او را مسموعات و اصوات، سخن‌ها و گفتار‌ها و نداها پر کرده است، ولی انسان با گوش ظاهر نمی تواند استماع کند. صوفی، توانایی شنیدن این اصوات را به تناسب درجه خویش پیدا می‌کند.

کشف شمّی

به معنای استشمام روایح باطنی و غیبی است.

این کشف نیز مانند دیگر کشف‌های صوری اوایل به صورت خاصی شروع می‌شود و دارای درجات و مراتب است و در خواب یا بیداری یا در حالتی بین این دو و یا در حالتی که هیچ یک از اینها نیست رخ می‌دهد.

کشف ذوقی

به معنای چشیدن طعم های باطنی و یا خوردن و آشامیدن از طعام ملکوتی .

کشف لمسی

با برخورداری درویش از مشاعر برتر و از جمله لامسه برتر‌، کشف لمسی نیز شروع می‌شود و آنچه را قبلا لمس نمی‌کرد، لمس می‌کند.

متعلق کشف صوری

متعلق ‌کشف صوری سه گونه می باشد:

به حوادث دنیوی تعلق می‌گیرد) مثل این که شخصی در اثر گوشه‌نشینی، ‌ ‌به آمدن شخصی خبر دهد، به این نوع کشف، «رهبانیت» اطلاق می‌شود که در بین دراویش و صوفیه بسیار رواج دارد و بخش عمده ای از تذکره های صوفیه را نقل همین نوع مکاشفات پر کرده است.^[49]عطار نیشابوری، تذکره الاولیاء، ص117

به امور و عوالم اخروی تعلق می گیرد) در این نوع کشف، ‌ ‌اثری از جاه، منصب و بُعد نیست. این گونه مکاشفات، حقیقی، مطلوب و معتبر می‌باشند.

به حقایق روحانی و معانی غیبی الهی تعلق می‌گیرد) این‌ ‌قسم از مکاشفات در اعلی درجه مکاشفات صوری قرار دارد.

اسم حاکم بر صوفی

انواع و درجات مکاشفات، نسبت به اشخاص متفاوت است و بر اساس نظام اسماء و صفاتی که در عرفان نظری مطرح است هرکدام تفاسیر مختلفی پیدا می کند. در عرفان نظری گفته می شود هر انسانی، مظهر تجلی یکی از اسماء الهی می باشد یا یکی از این اسماء، در او غلبه دارد. بر همین اساس بعضی واجد یک قسم از کشف می‌باشند و‌ ‌برخی تمام انواع آن را در اختیار دارند؛ زیرا شهود، تجلّی اسمی از اسماء حق است و‌ ‌کشفِ بصری، تجلّی اسم «بصیر» و کشف سمعی، تجلّی اسم «سمیع» و… می‌باشد.

مرشد باید آشنای با اسماء بوده و‌ ‌بر اسم حاکم بر مرید واقف باشد و تنها از این طریق است که می‌تواند راه را به او بنمایاند. ‌ ‌نتیجه دیگر آن که طریقت هر انسان، راهی درونی است که از نفس او آغاز می‌شود و به‌ ‌اسم خاص او ختم می‌گردد.

سلطان محمد گنابادی در کتاب سعادت نامه درباره سیره جنید بغدادی در «تلقین ذکر» آورده است

«شیخ جنید بغدادی رحمه اللّه علیه ،طالب را در خدمت خود می نشاند و اسماء حق تعالی را بر او القاء میکرد و به هر اسمی که او را متأثر می یافت، آن اسم را تلقین می فرمود و اگر به هیچ یک از اسماء، متأثّر نمی شد امر به کسب دکان و بازار می‌نمود که تو شایسته آنی»^[50]سلطان محمد گنابادی، سعادت نامه، ص108

کشف معنوی

به معنای مکشوف شدن حقایق عوالم فوق مثال و اسرار و دقایق عالم وجود است.

این کشف مجرد از «صورت» و «مثال» است و موطن آن عوالم عقل به بالاست و از تجلیات اسم علیم است.

کشف حدسی

در پایین‌ترین مرتبه کشف معنوی، بدون کاربست مقدمات عقلی و استدلالی به یک سلسله حقایق و معانی غیبی بر قوه مفکره انسان ظاهر شود. این مشابه همان تعریف فلاسفه از حدس است.

کشف قدسی

‌بعد از کشف حدسی، قوّه عاقله، معانی روحانی را به کار می‌بندد.

این دو نوع، اقّل مراتب کشف معنوی محسوب می‌گردند.

کشف الهامی

در این مرحله مکاشفه به قلب انسان راه می یابد و امور غیبی در قلب ظاهر می شود.

ظهور معانی در قلب، شبیه ظهور معانی غیبیه در قوه متفکره و عاقله نیست و از سنخ دیگری است که گفته اند در الفاظ نمی‌گنجد و چشیدنی است!

کشف روحی

این مرحله از کشف معنوی در مقام روحی پیش می‌آید. مقام روحی از مقامات هفت‌گانه و فوق مقام قلبی است. صوفی وقتی به مقام روحی رسید، باب مکاشفات روحی به روی او باز می‌شود و از کشف روحی برخوردار می‌گردد. در کشف روحی در مراتب مختلف، حقایق اشیاء برای انسان به ظهور می‌رسد. در کشف روحی و در مراحل اولیه آن، عوالم پشت پرده اخروی مکشوف می‌گردد.

پس اگر معانی غیبی در قلب ظاهر شود به آن‌ ‌ «الهام» و اگر روحی از ارواح مجرّد یا عینی از اعیان ثابته به ظهور رسد، به آن «مشاهده‌ ‌قلبی» اطلاق می‌شود. ‌

کشف سری

مکشوف شدن اسرار عالم آفرینش و خصوصیات آنها، حقایق قدسیّه و مفارقات عقلیه و نوریّه‌ای که این کشف در مقام سرّ یا فناء برای انسان پیش می‌آید.

در کشف سرّی بواطن ارواح و بواطن اشیاء در مراتب مختلف، برای انسان معلوم و مشهود می‌گردد.

 کشف خفی

این کشف در مقام فناء فی الله است لذا اشاره بر این مقام ممکن نیست. برخی صوفیان دو مرتبه اخیر را یعنی کشف سرّی و خفیّ را قصوای مراتب کشف معنوی شمرده‌اند.

این کشف با شهود حقایق اشیاء و چهره‌های حقیقی آنها، اسماء و صفات حضرت احدیّت (مقام تعین اول) برای انسان مکشوف و مشهود می‌گردد و به تعبیری، عالم اسماء برای او مکشوف گشته و سیر در عالم اسماء و صفات می‌کند.‌

کشف اخفی

این مرتبه از کشف را برخی داخل در قسم ششم ذکر کرده‌اند و از مراتب عالیه آن شمرده‌اند. کشف اخفی در بالاترین مقامات فناء یعنی فناء ذاتی رخ می دهد.^[51]شجاعی، سید محمّد، مقالات، ص۱۵۵

عز الدین کاشانی

‌عزالدین کاشانی (م735ق) مکاشفه را از حیث متعلَّق به دو‌ ‌قسم «غیب» و «شهادت» تقسیم می کند.

کشف شهادت: مکشوف انسان از عالم حسّ و شهادت باشد.

کشف غیبی: مکشوف انسان از عالم غیب باشد.^[52]خمینی، سید روح الله، ‌مصباح الهدایه الی الخلافه والولایه‌، ص۱۷۲

حالات همراه کشف‌

‌مکاشفه قرین حالاتی است و یک سلسله ویژگی‌های نفسانی را به همراه خود‌ ‌می آورد. البته ممکن است برخی مراتب کشف، واجد برخی حالات باشند؛ لذا آن چه‌ ‌محل کلام است این است که این حالات، کشف را به طور کلی همراهی می‌کنند و‌ ‌می توانند از علایم مشخّصه و ممیّزه آن محسوب گردند. ‌این حالات، انواع مختلفی دارند که به چند نوع از آنان اشاره‌ای می‌شود:

حیرت‌

‌یکی از حالاتی که همراه مکاشفه عارض می شود «تحیّر» است. «‌علامت مکاشفه، دوام تحیّر‌ اندر کُنه عظمت:‌. ^[53]هجویری، ‌ ابوالحسن، کشف المحجوب‌، ص۴۸۷‌خواجه عبدالله انصاری حیرت را تحت عنوانِ «دهشت» مطرح کرده است و آن را به‌ ‌این صورت تعریف می‌کند: «‌دهشت یا حیرت، بُهتی است که به انسان به هنگام مشاهده امر عظیمی به طور ناگهانی‌ ‌دست می‌دهد و عقل را مغلوب خود می‌سازد.»^[54]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص۹۶بوعلی نیز به همراهی حیرت با خلسات تاکید دارد. ^[55]ابن سینا، حسین بن عبدالله، ‌الاشارات والتنبیهات‌، ج۳، ص۳۸۵‌ خواجه مثالی را که برای این‌ ‌بحث ارائه می‌دهد، شهود است و این دلالتی روشن بر مقارنت کشف و حالت دهشت و‌ ‌تحیّر دارد. وی حتی یکی از مراتب دهشت را کشف می‌داند. این حالت اگر دوام و بقای‌ ‌بیش‌تری داشته باشد، به آن «هَیَمان» اطلاق می‌گردد. ^[56]انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، ص۹۷.‌

نقش اصلی علم و دانش انسانی، حیرت‌زدایی‌ ‌است؛ در حالیکه صوفی به دنبال تحیّر است. آن که متحیّر ماندن در راز عالم را‌ ‌می پسندد، دیگر چندان دل به علم نمی‌سپارد.^[57]خمینی، سید روح الله، ‌مصباح الهدایه الی الخلافه والولایه‌، ص۱۱۳. «سبب دانی» و پاسخ به چرایی‌ها که در‌ ‌علم مطرح است، موجب زوال حیرت است، اما همین تحیّر است که برگه ورود به‌ ‌حضرت ربوبی تلقی می‌شود:

‌ ‌از سبب‌دانی شود کم حیرتت ****‌ ‌حیرت تو ره دهد در حضرتت‌^[58]مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت ۷۹۵.

سکر‌

«سکر» از دیگر حالات عارض در مکاشفه است. سکر به معنای زوال عقل و هوش و ترک اختیار و اراده است و عمده شریعت گریزی های صوفیه در این حالت رخ داده و می دهد چه اینکه صوفیه ترک شریعت در حالت سکر را روا می دانند.^[59]چنانچه روزبهان بقلی در کتاب مشرب الارواح رسیدن به این مقام را موجب رفع تمام تکالیف می داند:«إذا غاب فی غیب … ادامه پاورقی

‌«و السُکر لا یکون الاّ لاصحاب المواجید، فاذا کوشف العبد بصفه الجمال، حصل السُکر و‌ ‌طربت الروح و‌هام القلب. و فی السُکر الناشی عن کشف الجمال قالوا: ‌ ‌

‌فصحوک عن لفظی هو الوصل کلّه ****‌ ‌ ‌و سکرک من لحظی یبیح لک الشربا‌

‌فما مل ء ساقیها و ما مل ء شارب ****‌ ‌ ‌عقار لحاظ کاسه یسکر اللّبا»‌^[60]اقشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ج۱، ص۱۷۶.

ذوق‌

دیگر حالت قرین شهود، ذوق است که به معنای چشیدن می باشد. در نگاه متصوفه درک حضور و لذت حاصل از شهود، «ذوق» است، شوق و انجذاب، پس از چشیدن می‌آید. چشیدن «ذوق» است و‌ ‌اگر ادامه یافت به آن «شرب» و اگر پر شد به آن «ریّ» اطلاق می‌شود. ‌آنچه از ذوق دست می‌دهد، «تساکر» و آنچه از شرب حاصل می‌آید «سکر» می‌باشد؛ ‌ ‌چنان که حالت صحو به دنبال «ریّ» خواهد آمد‌«و من جمله ما یجری فی کلامهم، الذوق و الشرب؛ و یعبّرون بذلک عمّا یجدونه من ثمرات‌ ‌التجلّی و نتائج الکشوف و بوادر الواردات و اوّل ذلک، الذوق، ثمّ الشرب، ثمّ الارتواء». ^[61]قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ج۱، ص۱۷۷‌

‌ابن سینا به «عنّین» مثال می‌زند؛ از آن جا که عنّین فاقد لذت جنسی می‌باشد لذت آن را‌ ‌نچشیده است و هر مقداری از آن لذت برای او توصیف شود، نه خواهد چشید و نه شوق‌ ‌و اشتیاقی در او ایجاد خواهد شد.

شوق‌

یکی دیگر از حالات انسان در شهود، «شوق» است. «‌الشوق اهتیاج القلوب الی لقاء المحجوب؛ و علی قدر المحبّه یکون الشوق.»^[62]قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ج۲، ص۴۹۶ صوفی آن گاه که با معشوق متحد شود، قلب او مملوّ از شوق و هیجان خواهد شد.‌ ‌میزان شوق، تابع میزان محبت و کشف است.

‌ما یرجع الطرف عنه عند رؤیته ****‌ ‌حتّی یعود الیه الطرف مشتاقا‌ ‌

وجد‌

«‌تواجد» یا «وجد» از دیگر حالات قرین به شهود است. در صورتی که مکاشفه، به صورت ناگهانی عارض شود، حالت وجد‌ ‌را در پی خواهد داشت.

صوفیه آغاز این حالت را تواجد، پایان آن را وجود، و وجد را حد وسط می‌دانند؛ مثل‌ ‌این که کسی شاهد دریا باشد، یا دریانوردی کند، یا در دریا غرق گردد. ‌ابن سینا نیز «خلسه» و «وقت» را مقارن دو وجد می‌داند؛ وجدی پیش از آن، و وجدی‌ ‌بعد از آن؛ زیرا اوّلی به خاطر عدم وصال است و دومی به دلیل فوت وصال. ‌

‌ابن عربی مشاهده و کلام را غیر قابل جمع می‌داند؛ زیرا شهود، همراه با درک و فهم و‌ ‌حضور است؛ اما کلام، با غیبت مقارنت دارد. استثنایی که وی بر این امر ذکر می‌کند، مقام‌ ‌شهاب‌الدین سهروردی است؛ از آن جا که شهاب‌الدین در تجلی برزخی به سر می‌برد، ‌ ‌می‌توانست کلام و شهود را با یکدیگر واجد باشد. محیی الدین بعد از این ادامه می‌دهد که‌ ‌لذت شهود از لذت کلام بهتر و ملایم‌تر است. ‌

عشق‌

‌از جمله حالت های قرین شهود، عشق است. ^[63]کبودر آهنگی، محمدجعفر، رسائل مجذوبیه، ص۲۱-۲۷ کشف مهیّج، عشق و عشق‌ ‌مشوّش، کشف است. زیبایی معشوق، عاشق را به سوی خود می‌کشاند و او را به وصال‌ ‌می رساند. دل اگر به قرب دیده جان باز کند و کشف صفات و شهود ذات حاصل کند، ‌ ‌غذای عشق در کام خویش فزونی داده جان خود را از خود مجرّد ساخته است. ‌کشف جبروت با عشق جمال پدید می‌آید و کشف مُلک، قدح شراب عشق در جام‌ ‌ناسوتی آدمی، بلبل جان در بستان مست ازل، گل حسن چیند. عاشق چون از عشق انسانی‌ ‌تربیت یافت و به نور افعال پیدا و بینا گشت، با عشق به شهود و کشف شنید. مقام شهود و‌ ‌عاشق دو باشد: مقام سکر و مقام صحو. سلطان شهود جان عاشق را محترق کند و به فنا‌ ‌رساند. آغاز مشاهده، کشف است و بعد از آن خطاب، و نهایت، وصال. لیکن هیمان، هیجان‌ ‌و وله وصال، هنگام شهود دیر بماند. ‌‌

یقین‌

‌از جمله ویژگی‌های بارز کشف، رسیدن به یقین است. صوفیه، هم یکی از‌ ‌مراتب یقین را کشف شمرده‌اند، و هم برخی از درجات کشف را یقین تلقی نموده‌اند.

‌ابن عربی بعد از آن که راه وصول به علم الله را دو طریق کشف و فکر می‌داند، درباره‌ ‌راه نخست می‌گوید کشف، علمی ضروری به انسان می‌دهد و انسانی که واجد کشف‌ ‌می شود، نزد خود می‌یابد که این علم قابل شک و شبهه نیست: ‌الطریق الواحده، طریق الکشف؛ و هو علم ضروری یحصل عند الکشف، یجده الانسان فی‌ ‌نفسه، لایقبل معه شبهه و لا یقدر علی دفعه.^[64]ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، ج۱، ص۳۱۹

‌من یقین دانم که عین حکمت است ****‌ ‌ ‌لیک مقصودم عیان و رؤیت است‌

‌آن یقین می‌گویدم خاموش کن ****‌ ‌حرص رؤیت گویدم نه، جوش کن‌

‌مر ملائک را نمودی سرّ خویش ****‌ ‌ ‌کین چنین نوشی همی ارزد به نیش‌^[65]مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات ۱۸۲۰-۱۸۲۳

‌«و اعلم: انّ المکاشفه فی کلامهم عباره عن ظهور الشیء للقلب باستیلاء ذکره من غیر بقاء‌ ‌للریب».^[66]قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ج۱، ص۳۱۹ حالت یقین نتیجه‌ ‌نخستین ویژگی کشف و شهود است: ‌قال الجنید: الیقین ارتفاع الریب من مشهد الغیب. ^[67]قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، ج۱، ص۳۱۹

‌ به عبارت دیگر، علمی که در آن حجاب و مانعی نباشد، طبعاً عالِم را با ذات معلوم‌ ‌مواجه می‌کند. ‌کشف، علمی است که در آن مکشوف با تمام قامت، نقاب از رخساره بر می‌گیرد و‌ ‌خود را هویدا می‌کند و برای صاحب کشف، بی‌هیچ حجابی، آفتابی می‌سازد. علمی که در‌ ‌آن حجاب نباشد و از جانب عالم و معلوم هیچ واسطه‌ای در میان نباشد، طبعاً هیچ شبهه ای‌ ‌را بر نمی‌تابد؛ لذا علوم کشفی، قطعی و یقینی و کامل می‌باشند.

برخی اصطلاحات مرتبط

در ادامه برخی از اصطلاحات مرتبط با حوزه کشف و شهود را از کتاب لطائف الاعلام کاشانی نقل و معنا می کنیم.

المعاینه:

معاینه به معنای ظهور عین العین است و این، بالاتر از مشاهده و مکاشفه است. ^[68]کاشانی، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام‏، ج2، ص658:«ظهور عین العین، و هى أعلى من المشاهده و المکاشفه.»

المکاشفه :

مکاشفه در اصطلاح عام به معنای این است که روح انسان، آنچه از حواس پوشیده است را منکشف و ادراک کند به طوری که هرگونه شک و شبهه ای زائل شود. تفاوتی ندارد که این انکشاف، با فکر یا حدس یا بارقه و فیضی از جانب خدا باشد و تفاوتی نمی کند آنچه کشف شده است متعلق به حقایق علمی باشد یا انوار کونیه جزنیه که در گذشته یادر آینده رخ می دهد. گفته می شود مکاشفه خود مراتبی دارد که بالاترین آن، اشراف بر ضمائر و درون قلب و افکار انسان هاست.

مکاشفه اسمی برای یکی از منازل ده گانه ای است که مشتمل بر حقائقی است. بعد از مکاشفه، مشاهده است و رتبه بعدی، متعلق به معاینه است. اما مکاشفه، اشاره به اولین چیزی است که از صفات و حقایق الهی و کیهانی ظاهر می‌شود، آن‌گونه که رهرو از پشت پرده‌ای نازک در پشت پرده شفاف اسم الهی محدود به حکمی خاص و با توصیفی راه می‌رود. این قید را مکاشفه گویند زیرا آن صفات و حقایق آشکار می شود.^[69]کاشانی، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام‏، ج2، ص 667:فى العرف العامى عباره عن کشف النفس لما غاب عن الحواس … ادامه پاورقی

مشاهده:

«اما مشاهده، آن حقایق را بدون ظاهر و ویژگی، بلکه با خاصیت و تمایز آشکار می کند، و اما معاینه، آن حقایق را بدون خاصیت و بدون تمایز، بلکه به عین العین ظاهر می کند.» ^[70]کاشانی، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام‏، ج2، ص 667:«و أما المشاهده فهى تبدى تلک الحقائق بلا مظهر و لا صفه … ادامه پاورقی

المحادثه:

«محادثه به معنای خطاب کردن و سخن گفتن حق با عارفین از عالم ملک و شهادت است مانند خطاب (خدا) از جانب درخت به حضرت موسی علیه السلام»^[71]کاشانی، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام‏، ج2، ص625:«خطاب الحق العارفین من عالم الملک و الشهاده، کالنداء من … ادامه پاورقی

نقد و بررسی

ابتناء رسم بندگی و سلوک معنوی بر «کشف و شهود»، ابهامات، آفات و آسیب های بسیاری را برای یک درویش به همراه دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود.

فقدان مستند

مهم ترین اشکالی که به دیدگاه صوفیه در مباحث معرفت شناسی و کشف و شهود وارد می باشد این است که این مبنا مدلل نیست و مستند به دلیل نقلی (کتاب و سنت) یا عقلی (برهان و استدلال) نمی باشد درحالیکه یک مسلمان در حوزه مسائل باطنی و باورها، تنها باید به همین دو منبع و دلیل ملتزم باشد. غالب سخنان صوفیه برخواسته از تجربه یا ذوق است که امری شخصی بوده و برای هیچ کس اعتباری ندارد بلکه از شدت تهافت و تناقض آراء در میان صوفیه، انسان یقین به نادرست بودن این مسائل هم پیدا می کند.

ابهام در راه وصول به کشف

کشف و شهود برای تمام انسان ها حاصل نمی شود و همچون دیگر فنون دنیا، با سلسله اعمال و فنون و روش هایی می توان این حالت ها را کسب کرد. از جمله این روش ها که مورد پیروی صوفیه می باشد، ریاضت و تروک اربعه است (ترک غذا، ترک سخن، ترک اجتماع، ترک خواب) که در طول یک یا دو یا چندین چله انجام می شود.^[72]ابن عربی، مجموعه رسائل ابن عربی، حلیه الابدال، ج2، ص4. نورعلیشاه اصفهانی، جنات الوصال، ص 98

حال آنکه دین مبین اسلام، دستور ترک هیچ کدام از این نیازهای انسانی و طبیعی را نداده است بلکه آن را با عنوان «رهبانیت» مذمت و محکوم کرده است.^[73]قال رسول الله صلی الله علیه واله: «مَنْ أُتِیَ عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ یَوْماً وَ لَمْ یَأْکُلِ اللَّحْمَ … ادامه پاورقی

ابهام در چیستی شهود

اصحاب تصوف پذیرفته اند که برخی مکاشفات شیطانی و برخی نفسانی و برخی رحمانی است اما از ارائه یک ملاک مشخص برای تشخیص و تمییز شهود شیطانی از غیر شیطانی عاجز مانده اند. لذا ابتناء علم و معرفت بر امری که ماهیت مشخصی ندارد، منطقی نمی باشد.^[74]قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، ص587

آسیب های اعتقادی

بسیاری از صوفیه معتقدند خواطر و مکاشفات اگر انسان را به سمت خیر و خوبی ها سوق دهد، ربانی و خیر است و اگر به سمت شرور سوق دهد شیطانی است.

درحالیکه هم در متون وحیانی و هم در کلمات خود صوفیان آمده است که گاهی اوقات، خواطر و مکاشفاتی که از جانب شیطان است، حالت تواضع و عبادت و گریه و دیگر خیرات به انسان القا می کند تا در نهایت اعتقاد باطلی از او سر بزند. روزبهان بقلی می گوید: «چه بسا (خواطر شیطانی) عبد مومن را به سمت کثرت شب زنده داری و گرسنگی و عبادت زیاد و تلاش و مجاهده های طولانی سوق دهد … تا به سمت دعاوی باطل سوق داده شود».^[75]«و ربما یدعو العبد المؤمن إلى کثره السهر و الجوع و العباده الکثیره و المجاهدات الطویله، و هذا لسان العلم … ادامه پاورقی

مضرات جسمی

گرایش به کشف و شهود در تصوف، آسیب های جسمی و ذهنی بسیاری برای انسان به همراه دارد؛^[76]از آسیب های اعتقادی باید گفت:اول) اینکه در بسیاری از موارد انسان با جنیان و شیاطین مرتبط می شود و آنها با صورت … ادامه پاورقی «کوفتگی اعضا»، «درد»، «اندوه»، «حیرت» و «ذلت»^[77]ابن عربی، مجموعه رسائل، الانوار، ج1، ص272، «هوس»، «شدت و داغی»، «دلمردگی»، «بدخُلقی»^[78]جیلی، الأسفار عن رساله الأنوار فیما یتجلى لأهل الذکر من الأنوار، ص: 103. ابن فناری، مصباح الانس، ج2، ص110 از شایع ترین و پیش پا افتاده ترین آسیب هایی است که صوفی از سر می گذراند.

برخی از بزرگ ترین مشایخ صوفیه مثل «صدر الدین قونوی» در کتاب «نفحات الالهیه» که به تفصیل مسئله شهود و تجارب عرفانی را واکاوی کرده اند، اشاره دارند که برخی خواطر و مکاشفات برای انسان سبب می شود که مزاج و قوای بدنی انسان منحرف و دگرگون شوند «التنزل القلبی فیحرف المزاج و یغیره و صجد صاحبه، شده» ^[79]صدر الدین قونوی، نفحات الالهیه، ص 78 بعضی از این مکاشفات به گونه ای هستند که انسان برای مدت زیادی بی نیاز از خوردن و آشامیدن می شود.^[80]صدر الدین قونوی، نفحات الالهیه، ص 78

منابع

1. آملی، سیدحیدر، اسرار الشریعه و الطریقه و انوار الحقیقه‌، تصحیح محمد خواجوی، تهران، ‌ ‌مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ ش
2. آملی، سیدحیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار‌، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ‌ ‌۱۳۶۸ ش
3. آملی، سیدحیدر، ‌نصّ النصوص‌، تصحیح‌هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ‌ ‌انتشارات توس، ۱۳۷۸ ش
4. ابن سینا، حسین بن عبدالله، ‌الاشارات والتنبیهات‌، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۳ ق
5. ابن عربی‌، محیی الدین، ‌رسائل ابن عربی‌، بیروت، دار احیاء التراث العربی
6. ابن عربی‌، محیی الدین، ‌الفتوحات المکّیه‌، بیروت، داراحیاء التراث العربی
7. ابن عربی‌، محیی الدین، فصوص الحکم. بی تا
8. ابن حلاج، حسین، ‌الطواسین‌، دارالکتب الدین، ۱۹۸۷ م
9. ابن فنّاری، ‌ محمد بن حمزه، مصباح الانس‌، تهران، انتشارات فجر، ۱۳۶۳ ش
10. انصاری، عبدالله، ‌منازل السائرین‌، عبدالله چاپ قاهره
11. انصاری، عبدالرحمان، مشارق انوار الغیوب‌، تحقیق هلموت ریتر، دارصادر، ۱۹۵۹ م
12. ‌ایزوتسو، توشیهیکو، صوفیسم و تائوئیسم‌، ترجمه محمدجواد گوهری، تهران، انتشارات‌ ‌روزنه، ۱۳۷۸ ش
13. بقلی شیرازی، روزبهان، عبهر العاشقین‌، به اهتمام‌هانری کربن و محمد معین، تهران و‌ ‌پاریس، ۱۳۶۹ ش
14. تهانوی، محمد بن علی، کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم.
15. جامی، عبدالرحمان، ‌نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص‌، تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، ‌ ‌مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش
16. جهانگیری، محسن، محیی الدین ابن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی‌، تهران، انتشارات‌ ‌دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ ش
17. رازی، نجم الدین، مرصاد العباد‌، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، انتشارات علمی و‌ ‌فرهنگی، ۱۳۶۵ ش
18. سراج طوسی، ‌ ابونصر، اللمع فی التصوّف‌، تحقیق عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی‌ ‌مسرور، مصر، دارالکتب الحدیث، ۱۹۶۰ م
19. شجاعی، سید محمّد، مقالات، سروش، 1397ش
20. شعرانی، عبدالوهاب، ‌الیواقیت والجواهر‌، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ ق
21. صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، بی تا
22. عین القضاه، ابوالمعالی، ‌تمهیدات‌، تصحیح عفیف عسیران، تهران، کتابخانه منوچهری. ‌
23. فلوطین، ‌اثولوجیا‌، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۱۳ ق
24. قبادیانی، ناصرخسرو، ‌روشنایی نامه‌ (آثار ناصرخسرو، سفرنامه به انضمام روشنایی نامه و سعادت نامه)، ‌ ‌ برلین، ۱۳۴۱ ش
25. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، ‌الرساله القشیریه‌، تحقیق علی عبدالحمید ابوالخیر، بیروت، ‌ ‌دارالخیر، ۱۹۹۵ م
26. قونوی، صدرالدین، ‌الفکوک‌، ضمیمه شرح منازل السائرین، بی تا
27. قیصری، داود، ‌شرح فصوص الحکم‌، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۰ ش
28. کاشانی، ‌ عبدالرزاق، شرح منازل السائرین‌، قم، انتشارات بیدار، بی تا
29. ‌کبودر آهنگی، محمدجعفر، رسائل مجذوبیه‌، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، ‌ ‌انتشارات حقیقت، بی تا
30. کلینی، محمد بن یعقوب، ‌الکافی‌، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ ش
31. مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی‌، تصحیح نیکلسون، انتشارات پژوهش، ‌ ‌۱۳۷۴ ش
32. نسفی، عزیزالدین، ‌الانسان الکامل‌، تصحیح ماژیران موله، انتشارات کتابخانه طهوری، بی تا
33. هجویری، ‌ ابوالحسن، کشف المحجوب‌، تصحیح و. ژوکوفسکی، تهران، کتابخانه‌ ‌طهوری، ۱۳۹۹ ق